Students can access the CBSE Sample Papers for Class 9 Sanskrit with Solutions and marking scheme Set 4 will help students in understanding the difficulty level of the exam.
CBSE Sample Papers for Class 9 Sanskrit Set 4 with Solutions
समय: 3 होराः
पूर्णांक: 80
सामान्यनिर्देशाः
- कृपया सम्यक्तया परीक्षणं कुर्वन्तु यत् अस्मिन् प्रश्नपत्रे 11 पृष्ठानि मुद्रितानि सन्ति ।
- कृपया सम्यक्तया परीक्षणं कुर्वन्तु यत् अस्मिन् प्रश्नपत्रे 19 प्रश्नाः सन्ति ।
- अस्मिन् प्रश्नपत्रे चत्वारः खण्डाः सन्ति ।
‘क’ खण्ड: : अपठितावबोधनम् 10 अङ्काः
‘ख’ खण्डः : रचनात्मककार्यम् 15 अङ्काः
‘ग’ खण्डः : अनुप्रयुक्तव्याकरणम् 25 अङ्काः
‘घ’ खण्डः : पठितावबोधनम् 30 अङ्काः - प्रत्येकं खण्डम् अधिकृत्य उत्तराणि एकस्मिन् स्थाने क्रमेण लेखनीयानि ।
- उत्तरलेखनात् पूर्वं प्रश्नस्य क्रमाङ्कः अवश्यं लेखनीयः ।
- प्रश्नस्य क्रमाङ्कः प्रश्नपत्रानुसारम् एव लेखनीयः ।
- सर्वेषां प्रश्नानाम् उत्तराणि संस्कृतेन लेखनीयानि ।
- प्रश्नानां निर्देशाः ध्यानेन अवश्यं पठनीयाः ।
(खंड ‘क’)
(अपठित अवबोधनम्) (10 अंङ्का:)
1. अधोलिखितम् गद्यांशं पठित्वा प्रश्नानाम् उत्तराणि लिखत । [10]
एकदा एकः वैदेशिकः प्रथमराष्ट्रपतेः श्री राजेन्द्र प्रसादस्य गृहं प्राप्तवान्। राष्ट्रपतेः परिचारकः तम् आतिथ्यगृहे प्रतीक्षितुम् अकथयत् तम् असूचयत् च यद् राष्ट्रपतिमहोदयाः सम्प्रति पूजां कुर्वन्ति सः अतिथिः ज्ञातुम् ऐच्छत् यद् राष्ट्रपतिः कथं करोति पूजाम् ? सङ्कोचं कुर्वन् अपि स अन्तः पूजागृहं प्रविष्टः । राष्ट्रपतेः समक्षं विद्यमानं मृत्पिण्डं सोऽअवदत् श्राद्धया च तत्र उपविशत् । पूजा परिसमाप्य राष्ट्रपतिमहोदयः ससम्मानं तम् अन्तः अनयत् । श्री राजेन्द्र प्रसादः महोदय: तस्य कौतूहलं विज्ञाय तस्मै सम्बोधयत्-एतत् मृत्पिडं भारतस्य भूम्याः प्रतीकम् अस्ति । वयं मृत्तिकायाः कणेषु ईश्वरस्य दर्शनमपि कुर्मः । अस्माकं विचारे तु मानवेषु, पशुपक्षिषु, पाषाणेषु, वृक्षादिषु किं वा अचेतनेषु अपि ईश्वरस्य सत्ता अस्ति।
प्रश्ना:
(अ) एकपदेन उत्तरत- (केवलं प्रश्नद्वयम् )
(i) श्री राजेन्द्र प्रसादस्य गृहं कः प्राप्तवान् ?
उत्तर:
वैदेशिक
(ii) अचेतनेषु अपि कस्य सत्ता अस्ति ?
उत्तर:
ईश्वरस्य
(iii) मृत्पिडं कस्य भूम्याः प्रतीकम् अस्ति ?
उत्तर:
भारतस्य
(आ) पूर्णवाक्येन उत्तरत – (केवलं प्रश्नद्वयम्)
(i) अतिथिः किं ज्ञातुम् ऐच्छत् ?
उत्तर:
अतिथिः ज्ञातुम् ऐच्छत् यद् राष्ट्रपतिः कथं करोति पूजाम् ?
(ii) वयं मृत्तिकायाः कस्य दर्शनमपि कुर्मः ?
उत्तर:
वयं मृत्तिकाया: कणेषु ईश्वरस्य दर्शमपि कुर्मः ।
(iii) परिचारकः कं प्रतीक्षितुम् अकथयत् ?
उत्तर:
परिचारकः तम् वैदशिकं आतिथ्यगृहे प्रतीक्षितुम् अकथयत्।
(इ) अस्य अनुच्छेदस्य समुचितं शीर्षकं लिखत । [1 × 1 = 1]
उत्तर:
वैदेशिक अतिथिमहोदयः ।
(ई) भाषिक कार्यम् – (केवलं प्रश्नत्रयम्) [1 × 3 = 3]
(i) “एकदा एक: वैदेशिक: प्रथमराष्ट्रपते: श्री राजेन्द्र प्रसादस्य गृहं प्राप्तवान्’ अत्र ‘प्राप्तवान्’ इति क्रियापदस्य किम् कर्तृपदम् अस्ति ?
(क) वैदेशिकः
(ख) प्रथमराष्ट्रपतेः
(ग) श्री राजेन्द्र प्रसादस्य
(घ) एकः
उत्तर:
(क) वैदेशिकः
(ii) ‘बहि:’ पदस्य किं विपर्ययम् अनुच्छेदे प्रयुक्तम् ?
(क) समक्षम्
(ख) सम्पदम्
(ग) अन्त:
(घ) यत्
उत्तर:
(ग) अन्तः
(iii) ‘एतत् ‘ पदस्य किं विशेष्य पदं प्रयुक्तम् ?
(क) सम्पदम्
(ख) महतीम्
(ग) मृत्पिण्डम्
(घ) प्रतीकम्
उत्तर:
(ग) मृत्पिंडम्
(iv) ‘अचेतनेषु अपि ईश्वरस्य सत्ता अस्ति’ इत्यत्र किं क्रियापदं प्रयुक्तम् ?
(क) अपि
(ख) ईश्वरस्य
(ग) सत्ता
(घ) अस्ति
उत्तर:
(घ) अस्ति
खण्ड – ‘ख’
(रचनात्मकं कार्यम्)
2. भवान् राघवः। प्लास्टिकस्य प्रयोगः पर्यावरण-नाशक इति विषयम् अधिकृत्य मित्रम् प्रति लिखिते पत्रे रिक्तस्थानानि पूरयित्वा उत्तरपुस्तिकायां लिखत ।
[1/2 × 10 = 5]
विश्वनीड :
(i) ………..
दिनाङ्कः ………
प्रिय मित्र (ii) …….!
सस्नेहं ……… (iii) ।
अत्र कुशलम् तत्रास्तु। ह्य एव मम विद्यालये ‘त्यज प्लास्टिकम् रक्ष पर्यावरणम्’ इति विषये एका गोष्ठी अभवत् । अत्रैव मया प्रथमवारं (iv) ……… यत् प्लास्टिकस्य दूरगामिनः घातकाः च परिणामाः भवन्ति । अन्यानि सर्वानि वस्तूनि मृत्तिकायां विनश्य विलीयन्ते परं (v) ………. तु कदापि न अपक्षीयते । न इदं गलति न च विलीयते । एवं (vi) …….. कृते महती क्षतिः भवति । परं वयं प्रातःजागरणात् आरभ्य रात्रौ निद्रापर्यन्तं प्लास्टिकस्य विविधवस्तूनां प्रयोगं (vii) ………. । किमधिकम् इदं कलमं येन अहं लिखामि, अस्य च मसियष्टिः उभे एव प्लास्टिकनिर्मिते । कल्पयामि यदि एवमेव प्लास्टिकस्य प्रयोगः वर्धिष्यते तर्हि किं भविष्यति ? वस्तुतः पर्यावरणस्य (viii) ……… एव अस्माकं रक्षणम्। आशासे त्वमपि जागरूकः भूत्वा अन्येभ्यः अपि प्रेरणां प्रदास्यसि ।
गृहे (ix) ……. मम प्रणामाः।
भवत: मित्रम्
(x) ……….
मञ्जूषा
कुर्मः, नवदिल्लीत:, ज्ञातम्, प्लास्टिकम्, मातृचरणेषु, पर्यावरणस्य, रक्षणे नमः, राघवः, अंकुर !।
उत्तर:
3. प्रदत्तचित्रं दृष्ट्वा मञ्जूषायां प्रदत्तशब्दानां सहायतया पञ्च वाक्यानि संस्कृतेन लिखत । [1 × 5 = ]
मञ्जूषा
भोजनालयः उपविष्टौ, आसन्दिकाः, उत्पीठिका, आपणिकः, जन्नाः, परिचारकाः, कुर्वन्ति, पुरुषौ, स्थिताः, कपाटिक, ददाति फलरसः, भोजनम्, महिला, द्वौ, केचन, करोति ।
अथवा
मञ्जूषायां प्रदत्तशब्दानां सहायतया ‘प्रातः भ्रमणम्’ इति विषयम् अधिकृत्य पञ्चवाक्यानि संस्कृतेन लिखत ।
मञ्जूषा
प्रात:कालः, मन्दः पवनः, शीतलः, मनोहराणि, सर्वत्र, सर्वे, वृद्धाः, पुष्पाणि, बालकाः, उद्यानस्य, भ्रमन्ति, क्रीडन्ति, वहति, शनै:
उत्तर:
(i) इदं भोजनालयस्य चित्रम् अस्ति ।
(ii) पाचकौ भोजनं पचतः ।
(iii) द्वौ पुरुषौ आसन्दिकायाम् उपविष्टौ।
(iv) जनाः फलरसं पिबन्ति ।
(v) परिचारकाः जनान् भोजनं कारयन्ति ।
अथवा
(i) प्रात:काले भ्रमणेन जनाः स्वस्थाः भवन्ति ।
(ii) प्रात:काले मन्दः पवनः प्रवहति।
(iii) वृद्धाः शनैः-शनैः उद्याने भ्रमन्ति।
(iv) प्रातः भ्रमणेन शरीरे स्फूर्तिः आगच्छति ।
(v) सूर्य: प्रात:कालस्य वेलायां सर्वेषु जनेषु नवजीवनं सञ्चरति ।
4. अधोलिखितानां वाक्यानि संस्कृतेन अनुवादः क्रियताम् । (केवलं पञ्चवाक्यम्)
(i) छात्र पढ़ने के लिए विद्यालय जाते हैं ।
Students go to school for reading.
(ii) भारत की उत्तर दिशा में हिमालय स्थित है।
The Himalaya stands to north side of Bharat.
(iii) तुम सब मैदान में गेंद से खेलते हो।
You all play by ball in play ground.
(iv) शिक्षक छात्र को पुरस्कार देते हैं।
Teachers give prise to student.
(v) मैं घर की ओर जाता हूँ।
I go to home.
(vi) झूठ मत बोलो।
Do not lie.
(vii) कबूतर ऊँचा नहीं उड़ता ।
Pigeon doesn’t fly high.
उत्तर:
(i) छात्रा : पठितुम् विद्यालयं गच्छन्ति ।
(ii) भारतवर्षस्य उत्तरस्यां दिशि हिमालयः स्थितः अस्ति ।
(iii) यूयम् उद्याने/क्षेत्रे कन्दुकेन क्रीडथ ।
(iv) शिक्षकाः / अध्यापकाः छात्रान् पारितोषिकं ददति ।
(v) अहम् गृहं प्रति गच्छामि।
(vi) मृषा मा वद ।
(vii) कपोतः उच्चैः न उड्डीयति ।
खण्ड – ‘ग’
(अनुप्रयुक्त व्याकरणम्)
5. अधोलिखितवाक्येषु रेखाङ्कितपदानां सन्धिं – सन्धिविच्छेदं वा कृत्वा शुद्धं लिखत । (केवलं प्रश्नचतुष्ट्यम )
(i) विद्यालये अद्यावकाशः अस्ति ।
उत्तर:
अद्य + अवकाशः
(ii) ह्य: विद्यालये वार्षिकोत्सवः आसीत्।
उत्तर:
वार्षिक + उत्सवः
(iii) पावनम् मे भारतम्।
उत्तर:
पौ + अनम्
(iv) मोदकं गृहीतुमिच्छति ।
उत्तर:
गृहीतुम् + इच्छति
(v) दुग्धार्थं पात्रप्रबन्धोऽपि करणीयः ।
उत्तर:
पात्रप्रबन्धः + अपि ।
6. उचित शब्दरूपाणि चित्वा रिक्तस्थानानि पूरयत – (केवलं प्रश्नचतुष्टयम्) [1 × 4 = 4]
(i) प्रात: ………. प्रकाशः तमं नाशयति ।
(क) रवि:
(ख) रविना
(ग) रवेः
(घ) रविम्
उत्तर:
(ग) रवैः
(ii) चन्द्रमा…….. प्रकाशं लभते ।
(क) भानुम्
(ख) भानोः
(ग) भानो
(घ) भानु
उत्तर:
(ख) भानोः
(iii) …… माता अध्यापिका अस्ति ।
(क) माम्
(ख) मम
(ग) मया
(घ) मत्
उत्तर:
(ख) मम
(iv) रामस्य……….नाम दशरथः आसीत्।
(क) पितुः
(ख) पिता
(ग) पित्रा
(घ) पित्रे
उत्तर:
(क) पितुः
(v) मम ……… कार्यालयः उदयनगरे अस्ति।
(क) माताया:
(ख) मातुः
(ग) मातस्य
(घ) मात्रे
उत्तर:
(ख) मातुः ।
7. उचित धातुरूपाणि चित्वा रिक्तस्थानानि पूरयत – (केवलं प्रश्नचतुष्टयम्) [1 × 4 = 4]
(i) अद्य त्वं कुत्र………?
(क) अगच्छन्
(ख) अगच्छत्
(ग) अगच्छः
(घ) रविम्
उत्तर:
(ग) अगच्छः
(ii) सर्वदा सत्यं …….।
(क) वद
(ख) वदसि
(ग) वदतः।
(घ) वदथः
उत्तर:
(क) वद
(iii) बालकाः क्रीडांगणे कन्दुकेन …….।
(क) क्रीडति
(ख) क्रीडन्ति
(ग) क्रीडामि ।
(घ) क्रीडथ
उत्तर:
(ख) क्रीडन्ति
(iv) ग्वालः पशून् चरागाहे ……….. ।
(क) नयति
(ख) नयतः
(ग) नयसि।
(घ) नयन्ति
उत्तर:
(क) नयति
(v) सीता वनं गत्वा किं किं…….।
(क) पश्यन्ति
(ख) पश्यति
(ग) पश्यामि।
(घ) पश्यसि
उत्तर:
(ख) पश्यति
8. अधः प्रदत्त शब्दयोः उचित विभक्तिप्रयोगेण वाक्यं पूरयत् – (केवलं प्रश्नचतुष्टयम्) [1 × 4 = 4]
(i) …….. बहिः मा गच्छ।
(क) गृहम्
(ख) गृहात्
(ग) गृहस्य
(घ) गृहे
उत्तर:
(ख) गृहात्
(ii) यः परेभ्यः सर्वमपर्यति तस्मै …….. नमः ।
(क) तरुम्
(ख) तरुणा
(ग) तरवे
(घ) तरो:
उत्तर:
(ग) तरवे
(iii) वानरः ………. सह गच्छति ?
(क़) कम्
(ख) केन
(ग) कस्य
(घ) कस्मात्
उत्तर:
(ख) केन
(iv) बालक: …….. विभेति ।
(क) सिंहस्य
(ख) सिंहात्
(ग) सिंहेन.
(घ) सिंहम्
उत्तर:
(ख) सिंहात्
(v) रात्रौ ……. बहिः मा गच्छ ।
(क) विद्यालयम्
(ख) विद्यालयस्य
(ग) विद्यालयात्
(घ) विद्यालयः
उत्तर:
(ग) विद्यालयात्
9. प्रदत्तविकल्पेभ्यः उचितम् उत्तरं चित्वा रिक्तस्थानानि पूरयत – (केवलं प्रश्नत्रयम्) [1 × 3 = 3]
(i) मृगं हत्वा आखेटकः प्रसीदति।
(क) हन् + क्त्वा
(ख) हा + क्त्वा
(ग) हम् + क्त्वा
(घ) ह + त्वा
उत्तर:
(क) हन् + क्त्वा
(ii) नर्तकी नर्तित्वा श्रान्ता अभवत्।
(क) नर्त् + क्त्वा
(ख) नर्त् + क्त्वा
(ग) नृत् + क्त्वा
(घ) नर्ति + क्त्वा
उत्तर:
(ग) नृत् + क्त्वा
(iii) इयं छात्रा शतम् अङ्कान् …….. प्रसीदति। (प्र + आप् + ल्यप्)
(क) प्राप्य
(ख) प्राप्त्य
(ग) प्राप्त्वा
(घ) प्राप्तुम्
उत्तर:
(क) प्राप्य
(iv) मल्लेश्वरी फलानि ……… गच्छति । (क्री + तुमुन् )
(क) क्रीतुम्
(ख) क्रेतुम्
(ग) क्रयितुम्
(घ) क्रीतः
उत्तर:
(ख) क्रेतुम्
10. संख्यावाचि शब्दरूपाणाम् उचितं रूपं चित्वा रिक्तं स्थानानि पूरयत। (केवलं प्रश्नचुतुष्टयम्)
(i) …….. विचित्रः काकः समुड्डीय तस्याः समीपम् अगच्छत्। (एकम्)
उत्तर:
एकः
(ii) काकः कक्षाभ्यन्तरात्…….. मञ्जूषा: निस्यार्थ तां प्रत्यवदत्। (त्रि)
उत्तर:
तिस्त्रः
(iii) तस्या अपि ……… पुत्री आसीत्। (चतुर)
उत्तर:
चतस्त्रः
(iv) ……… एव धेनोः सेवायां निरतौ भवतः । (द्वा)
उत्तर:
द्वौ
(v) हस्ते …….. अङ्गुल्यः भवन्ति। (पञ्च)
उत्तर:
पञ्च
11. रेखाङ्कितपदेषु उपसर्गं पृथक् क्रियताम्। (केवलं प्रश्न चतुष्टयम्)
(i) अधुना आवश्यकः सुशिक्षितः जनः।
उत्तर:
सु
(ii) बाला क्रीडितुं निर्जगाम् ।
उत्तर:
निर्
(iii) गङ्गोत्री गङ्गया: उत्पत्ति स्थानम् ।
उत्तर:
उत्
(iv) वित्तम् यत्नेन संरक्षेद् ।
उत्तर:
सम्
(v) सरोवर : हंसै: विभाति ।
उत्तर:
वि
12. मञ्जूषायाः उचितम् अव्ययपदं चित्वा वाक्येषु रिक्तस्थानानि पूरयत। (केवलं प्रश्नचतुष्टयम्)
(i) श्री हरिः ……….. जन्म अलभत्।
(क) अत्र
(ख) तत्र
(ग) सर्वत्र
(घ) सहसा
उत्तर:
(घ) सहसा
(ii) …….. आगत: ?
(क) कुतः
(ख) कुत्र
(ग) कस्मै
(घ) कस्यै
उत्तर:
(क) कुतः
(iii) वयं ……. वाद्ययन्त्राणि आनेष्यामः ।
(क) श्वः
(ख) ह्यः
(ग) अद्य
(घ) नूनं
उत्तर:
(क) श्वः
(iv) शीघ्रं आगच्छ। …….. तु मयूरः नृत्यति ।
(क) सहसा
(ख) अपि
(ग) अत्र
(घ) तत्र
उत्तर:
(ग) अत्र
(v) मन मोहः …….. नष्टं भविष्यति ?
(क) किम्
(ख) कदा
(ग) कथम्
(घ) किमर्थम्
उत्तर:
(ख) कदा
खण्ड-‘घ’ (30 अंङ्का:)
(पठित-अवबोधनम् )
13. अधोलिखितं गद्यांशं पठित्वा प्रदत्तप्रश्नानाम् उत्तराणि संस्कृतेन लिखत-
सर्वैरेवं निषिद्धः स बालो विघ्नितमनोरथः सन् – ‘कथमस्मिन् जगति प्रत्येकं स्व-स्वकार्ये निमग्नो भवति । न कोऽपि मामिव वृथा कालक्षेपं सहते। नमः एतेभ्यः यैः मे तन्द्रालुतायां कुत्सा समापादिता । अथ स्वोचितमहमपि करोमि इति विचार्य त्वरितं पाठशालाम् अगच्छत्।
ततः प्रभृति स विद्याव्यसनी भूत्वा महतीं वैदुषीं प्रथां सम्पदं च अलभत ।
(अ) एकपदेन उत्तरत – (केवलं प्रश्नद्वयम् )
(i) त्वरितं पाठशालाम् कः उपजगाम ?
उत्तर:
बालः
(ii) स: क: महतीं वैदुषीं प्रथां सम्पदं च अलभत ?
उत्तर:
विद्याव्यसनी भूत्वा
(iii) जनः किमर्थं निमग्नाः भवन्ति ?
उत्तर:
स्वकृत्ये।
(आ) पूर्णवाक्येन उत्तरत – (केवलं प्रश्नद्वयम्)
(i) विघ्नितमनोरथः बालः किम् अचिन्तयत् ?
उत्तर:
विघ्नितमनोरथः बालः अचिन्तयत् – अस्मिन् जगति प्रत्येकं स्व-स्वकृत्ये निमग्नो भवति । अहम् इव कोऽपि वृथा कालक्षेपं न सहते अतः अहमपि स्वोचितमहं कार्यं करोमि ।
(ii) विद्याव्यसनी कः अभवत् ?
उत्तर:
भ्रान्तः बालः विद्याव्यसनी अभवत्।
(iii) कोऽपि कं न सहते ?
उत्तर:
कोऽपि कालक्षेपं न सहते ।
(इ) भाषिक कार्यम् – (केवलं प्रश्नद्वयम् )
(i) ‘स: विद्याव्यसनी भूत्वा महतीं वैदुषीं प्रथां सम्पदं च अलभत ‘ अत्र किं विशेषण पदं प्रयुक्तम् ?
उत्तर:
महतीम्
(ii) ‘समस्य यापनम्’ इत्यर्थे अत्र कः पर्यायः प्रयुक्तः ?
उत्तर:
कालक्षेपम्
(iii) ‘अस्मिन् जगति प्रत्येकं स्व-स्वकार्ये नियग्नोभवति’ अत्र किं क्रियापदं प्रयुक्तम् ?
उत्तर:
भवति ।
14. अधोलिखितं पद्यांशं पठित्वा प्रश्नानाम् उत्तराणि लिखत-
सा तदा करुणा वाचो विलपन्ती सुदुःखिता ।
वनस्पतिगतं गृध्रं ददर्शायतलोचना॥
प्रश्ना:
(अ) एकपदेन उत्तरत – (केवलं प्रश्नद्वयम्)
(i) वनस्पतिगतं कं ददर्श ?
उत्तर:
गृध्रम्
(ii) आयतलोचना का अस्ति ?
उत्तर:
वैदेही
(iii) का करुणा वाचो विलपन्ती ?
उत्तर:
वैदेही।
(आ) पूर्णवाक्येन उत्तरत – (केवलं प्रश्नद्वयम्)
(i) जटायु: वैदेहीं कीदृशीं ददर्श ?
उत्तर:
जटायु : वैदेहीं सुदुःखिता लोचना करुणा वाचो विलपन्तीं ददर्श ।
(ii) आयतलोचना कं ददर्श ?
उत्तर:
आयतलोचना वनस्पतिगतं गृध्रं ददर्श।
(iii) वैदेही लोचनं कीदृशं अस्ति ?
उत्तर:
वैदेही आयतलोचना अस्ति ।
(इ) भाषिक कार्यम् – (केवलं प्रश्नद्वयम् )
(i) ‘वैदेहीं आयतलोचना अस्ति ‘ अत्र कः कर्तृपदं प्रयुक्तम् ?
उत्तर:
वैदेहीं
(ii) ‘हसन्ती’ इत्यस्य पदस्य अंत्र कः विलोमपदं प्रयुक्तं ?
उत्तर:
विलपन्ती
(iii) ‘क्रन्दन्ति’ इत्यर्थे अत्र कः पर्यायः प्रयुक्तः ?
उत्तर:
विलपन्ति ।
15. अधोलिखितं नाट्यांशं पठित्वा प्रदत्तप्रश्नानाम् उत्तराणि संस्कृतेन लिखत-
मल्लिका – (चीत्कारं श्रुत्वा, झटिति प्रविश्य) नाथ ! किं जातम् ? कथं त्वं रक्तरञ्जित: ?
चन्दनः – धेनुः दोग्धुम् अनुमतिम् एव न ददाति । दोहनप्रक्रियाम् आरभमाणम् एव ताडयति माम् ।
(मल्लिका धेनुं स्नेहेन वात्सल्येन च आकार्य दोग्धुं प्रयतते । किन्तु, धेनुः दुग्धहीना एव इति अवगच्छति ।)
मल्लिका – (चन्दनं प्रति) नाथ! अत्यनुचितं कृतम् आवाभ्याम् यत्, मासपर्यन्तं धेनोः दोहनं कृतम् । सा पीडम् अनुभवति । अत एव ताडयति ।
चन्दनः – देवि ! मयापि ज्ञातं यत्, अस्माभिः सर्वथा अनुचितमेव कृतं यत्, पूर्णमासपर्यन्तं दोहनं न कृतम्। अत एव, दुग्धं शुष्कं जातम् । सत्यमेव उक्तम्।
कार्यमद्यतनीयं यत् तदद्यैव विधीयताम्।
विपरीते गतिर्यस्य स कष्टं लभते ध्रुवम् ॥
मल्लिका – आम् भर्तः! सत्यमेव। मयापि पठितं यत्-
सुविचार्य विधातव्यं कार्यं कल्याणकाङ्क्षिणा ।
यः करोत्यविचार्यैतत् स विषीदति मानवः ॥
किन्तु प्रत्यक्षतया अद्य एव अनुभूतम् एतत्।
सर्वे – दिनस्य कार्यं तस्मिन्नेव दिने कर्तव्यम् । यः एवं न करोति सः कष्टं लभते ध्रुवम् ।
(जवनिका पतनम्)
(सर्वे मिलित्वा गायन्ति ।)
आदानस्य प्रदानस्य कर्तव्यस्य च कर्मणः ।
क्षिप्रमक्रियमाणस्य कालः पिबति तद्रसम् ॥
प्रश्ना:
(अ) एकपदेन उत्तरत – (केवलं प्रश्नद्वयम्)
(i) दोग्धुम् अनुमतिम् का न ददाति ?
उत्तर:
धेनुः
(ii) किं शुष्कं जातम् ?
उत्तर:
दुग्धम्
(iii) तस्मिन्नेव दिने किं कर्तव्यम् ?
उत्तर:
कार्यम्।
(आ) पूर्णवाक्येन उत्तरत – (केवलं प्रश्नद्वयम्) [1 × 2 = 2]
(i) मल्लिकाचन्दनाभ्याम् किम् अत्यनुचितं कृतम् ?
उत्तर:
मल्लिकाचन्दनाभ्याम् सर्वथा अनुचितमेव कृतं यत् पूर्णमासपर्यन्तं दोहनं न कृतम्।
(ii) काभ्याम् अनुचितमेव कृतम् ?
उत्तर:
मल्लिका चन्दनाभ्याम् अनुचितम् एव कृतम्।
(iii) चीत्कारं श्रुत्वा का प्रविशति ?
उत्तर:
चीत्कारं श्रुत्वा मल्लिका प्रविशति ।
(इ) भाषिक कार्यम् – (केवलं प्रश्नद्वयम् )
(i) ‘दुग्धं शुष्कं जातम्’ अत्र किं विशेष्यपदं प्रयुक्तम् ?
उत्तर:
दुग्धम्
(ii) अत्र ‘उचितम्’ इत्यस्य पदस्य किं विलोमपदं प्रयुक्तम् ।
उत्तर:
अनुचितम्
(iii) ‘आज्ञा’ इत्यर्थे अत्र कः पर्यायःप्रयुक्तः?
उत्तर:
अनुमतिम्
16. रेखाङ्कितपदानि अनुसृत्य प्रश्ननिर्माणं कुरुत – (केवलं प्रश्नचतुष्टयम्)
(i) वसन्ते कोकिला कूजन्ति ।
उत्तर:
कदा कोकिला कूजन्ति ?
(ii) वृक्षस्य उपरि स्वर्णमयः प्रासादः वर्तते।
उत्तर:
कस्य उपरि स्वर्णमयः प्रासादः वर्तते ?
(iii) काकेन तिस्रः मञ्जूषा समुत्थिताः ।
उत्तर:
काकेन कति मञ्जूषा समुत्थिताः ?
(iv) ग्रामात् बहिः पिप्पलवृक्षः आसीत्।
उत्तर:
कस्मात् बहिः पिप्लवृक्षः आसीत् ?
(v) स्वादूनि भक्ष्यकवलानि ते दास्यामि।
उत्तर:
कीदृशानि भक्ष्यकवलानि ते दास्यामि ?
17. अधोलिखितस्य श्लोकस्य अन्वये रिक्त स्थान पूर्ति क्रियताम्- [1 × 3 = 3]
श्लोकः
तस्य तीक्ष्णखाभ्यां तु चरणाभ्यां महाबलः ।
चकार बहुधा गात्रे व्रणान्पतगसत्तम ॥
अन्वयः
पतगसत्तम: (i) ……….. तस्य (ii) ………. तीक्ष्णनखाभ्यां (iii) …….. तु बहुधा व्रणान् चकार ।
मञ्जूषा- गात्रे, महाबलः, चरणाभ्याम्
अथवा
अधोलिखितस्य श्लोकस्य भावार्थ: चित्वा लिख्यताम्-
श्लोकः यत्रापि कुत्रापि गताभवेयु
हंसा महीमण्डलमण्डनाय ।
हानिस्तु तेषां हि सरोवराणां
येषां मरालैः सह विप्रयोगः ॥
भावार्थ:- प्रकृतेः शोभा हंसैः भवति । (i) …….. पृथ्वीमण्डलालङ्करणाय एव सन्ति । नूनं तडागानाम् (ii) …… तु तदा भवति यदा हंसै सह तेषां (iii) ………. भवति अतः हंसाः यत्र-तत्र सरोवरे विचरणं कुर्युः ।
मञ्जूषा – विप्रयोग:, हंसा, हानि:
उत्तर:
पतगसत्तम: (i) महाबलः तस्य (ii) चरणाभ्याम् तीक्ष्णनखाभ्यां (iii) गात्रे तु बहुध प्रणान् चकार ।
अथवा
भावार्थ:-
प्रकृतेः शोभा हंसैः भवति । (i) हंसा: पृथ्वीमण्डलालङ्करणाम एव सन्ति । नूनं तडागानाम् (ii) हानि: तु तदा भवति यदा हंसैः सह तेषां (iii) विप्रयोगः भवति, अत: हंसाः यत्र-तत्र सरोवरे विचरणं कुर्यः ।
18. घटनाक्रमानुसारं लिखत-
(i) सरितो गिरिनिर्झराश्च अमृतस्वादु निर्मलं जलं प्रयच्छन्ति।
(ii) यतो हि वने एवसुरक्षितं पर्यावरणमुपलभ्यते स्म ।
(iii) यथाऽजातश्शिशुः मातृगर्भे सुरक्षितस्तिष्ठति तथैव मानवः पर्यावरणकुक्षौ ।
(iv) आव्रियते परितः समन्तात् लोकोऽनेनेति पर्यावरणम् ।
(v) विविधा विहगाः कलकूजितैस्तत्र श्रोत्ररसायनं ददति ।
(vi) शीतलमन्दसुगन्धवनपवना औषद्यकल्पं प्राणवायुं वितरन्ति ।
(vii) वृक्षा लताश्च फलानि पुष्पाणि इन्धनकाष्ठानि च बाहुल्येन समुपहरन्ति ।
(viii) परन्तु स्वार्थान्धो मानवस्तदेव पर्यावरणमद्य नाशयति ।
उत्तर:
(i) आव्रियते परितः समन्तात् लोकोऽनेनेति पर्यावरणम् ।
(ii) यथाऽजातश्शिशुः मातृगर्भे सुरक्षितस्तिष्ठति तथैव मानवः पर्यावरणकुक्षौ ।
(iii) यतो हि वने एवसुरक्षितं पर्यावरणमुपलभ्यते स्म ।
(iv) विविधा विहगाः कलकूजितैस्तत्र श्रोत्ररसायनं ददति ।
(v) सरितो गिरिनिर्झराश्च अमृतस्वादु निर्मलं जलं प्रयच्छन्ति।
(vi) वृक्षा लताश्च फलानि पुष्पाणि इन्धनकाष्ठानि च बाहुल्येन समुपहरन्ति ।
(vii) शीतलमन्दसुगन्धवनपवना औषद्यकल्पं प्राणवायुं वितरन्ति ।
(viii)परन्तु स्वार्थान्धो मानवस्तदेव पर्यावरणमद्य नाशयति ।
19.
(क) अधोलिखितानां रेखाकिंत पदानां प्रसङ्गानुकूलम् उचितार्थ लिखत- (केवलं प्रश्नचतुष्टयम्)
(i) कलापा: ललित-कोकिला – काकलीनाम् ।
उत्तर:
समूहाः
(ii) मन्दमन्दं सनीरे समीरे वहति ।
उत्तर:
सजले
(iii) कलिन्दात्मजायाः सवानीरतीरे ।
उत्तर:
वेतसयुक्त ते:
(iv) नतां पङ्किमालोक्य मधुमाधवीनाम्।
उत्तर:
नतिप्राप्तम्
(v) मधुरमञ्जरी पिञ्जरी-भूतमालाः ।
उत्तर:
पीतपक्वत्तयः
(ख) अधोलिखितानां शब्दानां अर्थैः सहमेलनम् कुरुत – (केवलं प्रश्नचतुष्टयम्)
(i) निषिद्धः – शोकं मा कुरु
(ii) मा शुचः – अनुत्पन्न जातक:
(iii) देवायतनम् – अस्वीकृतः
(iv) पुष्णाति – मन्दिरम्
(v) अजात शिशुः – पोषणं करोति
उत्तर:
(i) निषिद्ध – अस्वीकृतः
(ii) मा शुचः – शोकं मा कुरु
(iii) देवायतनम् – मन्दिरम्
(iv) पुष्णाति – पोषणं करोति
(v) अजातशिशुः – अनुत्पन्न जातकः