Students can access the CBSE Sample Papers for Class 10 Sanskrit with Solutions and marking scheme Set 3 will help students in understanding the difficulty level of the exam.
CBSE Sample Papers for Class 10 Sanskrit Set 3 with Solutions
समयः : 3 होरा
पूर्णांक: 80
सामान्यनिर्देशाः
- कृपया सम्यक्तया परीक्षणं कुर्वन्तु यत् अस्मिन् प्रश्नपत्रे मुद्रितानि सन्ति ।
- कृपया सम्यक्तया परीक्षणं कुर्वन्तु यत् अस्मिन् प्रश्नपत्रे 18 प्रश्नाः सन्ति ।
- अस्मिन् प्रश्नपत्रे चत्वारः खण्डाः सन्ति ।
प्रश्नपत्रस्वरूपम् –
‘क’ खण्डः: अपठितावबोधनम् – 10 अङ्काः
‘ख’ खण्ड: रचनात्मककार्यम् – 15 अङ्काः
‘ग’ खण्ड: अनुप्रयुक्तव्याकरणम् – 25 अङ्काः
‘घ’ खण्डः पठितावबोधनम् – 30 अङ्काः - प्रत्येकं खण्डम् अधिकृत्य उत्तराणि एकस्मिन् स्थाने क्रमेण लेखनीयानि ।
- उत्तरलेखनात् पूर्वं प्रश्नस्य क्रमाङ्कः अवश्यं लेखनीयः ।
- प्रश्नस्य क्रमाङ्कः प्रश्नपत्रानुसारम् अवश्यमेव लेखनीयः ।
- सर्वेषां प्रश्नानाम् उत्तराणि संस्कृतेन लेखनीयानि ।
- प्रश्नानां निर्देशाः ध्यानेन अवश्यं पठनीयाः ।
खण्ड-‘क’ (10 अङ्काः)
(अपठिति अवबोधनम्)
प्रश्न 1. अधोलिखितं गद्यांशं पठित्वा प्रदत्तप्रश्नानाम् उत्तराणि संस्कृतेन लिखत – (10)
सूर्यवंशे सर्वप्रथमं मनुर्नाम नृपः अभवत्। तस्य कूले एव दिलीपः इति ख्यातनामा राजा समुत्पनः। राजा दिलीपः सर्वेषां विषयाणां ज्ञाता आसीत् तथापि सः सर्वदा अभिमानरहितः, पराक्रमी, परिश्रमी, क्षमाशीलः आसीत्। दिलीपः न्यायपूर्वकं पितृवत् च प्रजापालन करोति स्म। सः प्रजायाः रक्षणे सर्वदा उद्यतः भवति स्म। अतः सः एव प्रजायाः पिता आसीत्। राजा दिलीपः यदा चिरं सन्ततिं न अलभत तदा तं गुरुवशिष्ठः सन्ततिं प्रापतं कामधेनोः पुज्याः नन्दि्याः सेवार्थम् आदिशत् । दिलीपः स्वभार्यया सह एकविंशतिः दिवसपर्यन्तं गोसेवाम् अकरोत्। द्वाविंशतितमे दिने एकः सिंहः नन्दिनीम् आक्राम्यत्। दिलीपः गोरक्षायै स्वशरीरं समर्पयितुम् उद्यतः अभवत्, प्रसन्ना नन्दिनी तस्मै सन्ततेः वरम् अयच्छत्।
प्रश्नाः
(अ) एकपदेन उत्तरत-(केवलं प्रश्नद्वयम्) (1 × 2 = 2)
(i) दिलीपः कया सह गोसेवाम् अकरोत्?
उत्तरः
भार्यया
(ii) दिलीपः किमर्थं स्वशरीरं समर्पयितुम् उद्यतः अभवत्?
उत्तरः
गोरक्षायै
(iii) सूर्यवंशे सर्वप्रथमं कः नृपः अभवत्?
उत्तरः
मनुर्नाम
(आ) पूर्णवाक्येन लिखत-(केवलं प्रश्नद्रयम्) (2 × 2 = 4)
(i) गुरुवशिष्ठः किमर्थ नन्दिन्याः सेवार्थम् आदिशत्?
उत्तरः
गुरुः वाशिष्ठः सन्ततिं प्रापतं राजानं दिलीपं नन्दिन्याः सेवार्थम् आदिशत्।
(ii) दिलीपः कथं प्रजापालनं करोति स्म?
उत्तरः
दिलौपः न्यायेन धर्मेण च पितृवत् प्रजापालनं करोति स्म।
(iii) दिलीपः कति दिवसपर्यन्तं गोसेवाम् अकरोत्?
उत्तरः
दिलौपः एकविंशति-दिवसपर्यन्तं गोसेवाम् अकरोत्।
(इ) अस्य अनुच्छेदस्य कृते उपयुक्तं शीर्षकं संस्कृतेन लिखत । (1× 1 = 1)
उत्तरः
अस्य अनुच्छेदस्य कृते उपयुक्तं शीर्षकं-
दिलीपः / राजादिलीपः / दिलीपस्य गो सेवा अथवा अन्यः कोऽपि समुचितः शीर्षकः
(ई) यथानिर्देशम् उत्तरत-(केवलं प्रश्नत्रयम्)
(i) आक्राम्यत् ‘ इत्यस्याः क्रियायाः कर्तृपदं किम्?
(क) दिलीपः
(ख) वशिष्टः
(ग) सिंहः
(घ) अजः
उत्तरः
(ग) सिंहः
(ii) श क्षमाशीलः! इति पदस्य विशेष्यं गद्यंशात् चित्वा लिखत ।
(क) वशिष्ठः
(ख) दिलीपः
(ग) पराक्रमी
(घ) परिश्रमी
उत्तरः
(ख) दिलीपः
(iii) ‘ वंशे” इत्यस्य पदस्य कः पर्यायः अत्र आगतः?
(क) कूले
(ख) सन्ततेः
(ग) चिरम्
(घ) रक्षणे
उत्तरः
(क) कूले
(iv) अनुच्छेदे “अलसः” पदस्य कः विपर्ययः आगतः?
(क) क्षमाशीलः
(ख) परिश्रमी
(ग) पराक्रमी
(घ) अभिमानरहितः
उत्तरः
(ख) परिश्रमी
खण्ड-‘ख’ (15 अङ्काः)
(रचनात्मकं कार्यम्)
प्रश्न 2. भवती प्रभा अस्ति। स्वमातरं परति स्वस्वास्थ्यविषये लिखितम् इदं पत्रं मञ्जूषायाः सहायतया पुनः सम्पूर्ण लिखतु – (½ × 10 = 5)
विद्यालयपरिसरः
(i) ________________
समादरणीयाः (ii) ____________
सादरं प्रणामाः।
अत्र कुशलं तत्रास्तु । सम्प्रति मम (iii) _________________ अपि च अतीव कर्मगः सन्ति। अतः पठनस्य कार्यं (iv) ________________ परीक्षा सञ्चरति । अत्र छात्रावासे पठनस्य वातावरणं तु शोभनं वर्तते। अत्र अध्यापकाः एव भवति, परन्तु अध्ययनकारणात् शयनस्य भोजनस्य च (v) __________________ एव न प्राप्यते। अतः अद्यत्वे मम (vi) ________________ सुष्ठु नास्ति। अहं (vii) __________________ पीडिता अस्मि। परं काचिद् अपि (viii) ___________________ नैव करणीया। आशासे अहं शीघ्रमेव पूर्णतया स्वस्था भविष्यामि । परीक्षायाः अनन्तरं (ix) _________________ आगमिष्यामि । तदा वयं मिलित्वा भ्रमणाय वाराणसीनगरं गमिष्यामः। पित्रे (x) __________________ ॥
भवत्याः पुत्री
प्रभा
[मञ्जूषा: वार्षिकी, शिमलातः, ज्वरेण, मातृचरणाः, गृहम्, स्वास्थ्यम्, समुचितम् नमः, समय, चिन्ता ।]
उत्तरः
विद्यालय परिसरः
(i) शिमलातः
समादरणीयाः
(ii) मातृचरणाः
सादरं प्रणामाः।
अत्र कुशलम् तत्रास्तु । सम्प्रति मम (iii) वार्षिकी परीक्षा सज्चरति। अत्र छत्रावासे पठनस्य वातावरणं तु शोभनं वर्तते। अत्र अध्यापकाः अपि च अतीव कर्मठः सन्ति। अतः पठनस्य कार्य (iv) समुचितम् एव भवति, परन्तु अध्ययनकारणात् शयनस्य भोजनस्य च (v) समयः एव न प्राप्यते। अतः अधत्वे मम (vi) स्वास्थ्यम् सुष्ठु नास्ति। अहं (vii) ज्वरेण पीडिता अस्मि। परं काचिद् अपि (viii) चिन्ता नैव करणीया । आशासे अहं शीघ्रमेव पूर्णतया स्वस्था भविष्यामि । परीक्षायाः अनन्तरं (ix) गृहम् आगमिष्यामि । तदा वयं मिलित्वा भ्रमणाय वाराणसीनगरं गमिष्यामः।
पित्रे (x) नमः।
भवत्याः पुत्री
प्रभा
प्रश्न 3. प्रंद्त्तं चित्रं दृष्ट्वा मऊ्जूषायां प्रदत्तशब्दानां सहायतया पञ्च वाक्यानि संस्कृतेन लिखत- 1 × 5 = 5
(नीचे दिए गए चित्र को देखकर मज्जूषा में दिए गए शब्दों की सहायता से पाँच वाक्य संस्कृत में लिखिए।)
मज्जूषा-द्वे, बालिके, बहव:, नीत्वा, लोकाः, इतस्ततः, मेलकम्, श्वेतवस्त्रम्, श्यामवस्त्रम्, गोलचक्रिका, उपविशन्ति, अनुभवन्ति, आनन्दम्, बहि:, दृश्यम्
अथवा
निम्नलिखितं विषयम् अधिकृत्य मञ्जूषाप्रदत्तशब्दानां साहाय्येन न्यूनातिन्यूनं पञ्चभिः संस्कृतवाक्यैः एकम् अनुच्छेदं लिखत-
(मज्जूषा में दिए गए शब्दों की सहायता से निम्नलिखित विषय पर पाँच संस्कृत वाक्यों में एक अनुच्छेद लिखिए।)
“देशभक्ति:”
मञ्जूषा-स्वमातृभूमि:, भावनां, सैनिका:, रक्षायै:,
स्वतन्त्रताया:, राष्ट्रम्, संस्कृति:, रक्षाम्,
कुर्वन्ति, भारतीया:, विचाराः, वीरा:, माता, भूमि:, मानवम्, आत्म बलिदानम्
उत्तर :
(i) इदं मेलकस्य चित्रम् अस्ति।
(ii) अत्र गोलचक्रिका दृश्यते।
(iii) अत्र आनन्दम् अनुभवन्ति।
(iv) द्वे बालकौ इतस्ततः धावतः।
(v) जना: श्वेतवस्त्रम् श्यामवस्त्रं च धारयन्ति।
अथवा
अनुच्छेद लेखनम् –
(i) वयम् स्वमातृभूमिं नमाम:।
(ii) सैनिका: देशस्य स्वतन्त्रतायाः रक्षां कुर्वन्ति।
(iii) माता भूमि: पुत्रोऽहं पृथिव्याः।
(iv) अस्माकं संस्कृति: देशभावनां जागृस्यति।
(v) भारतीयाः स्वतंत्रतायाः रक्षायैः आत्मबलिदानं दत्तवन्तः।
प्रश्न 4. हिन्दी/आंग्ल भाषाया लिखितानां वाक्यानां संस्कृतभाषायाम् अनुवादः क्रियताम्। (केवलं वाक्यपञ्चकम्) (1 × 5 = 5)
(i) लता नाचती है।
Lata dances.
उत्तरः
लता नृत्यति।
(ii) तुम सब गेंद से खेलते हो ।
All of you play by ball.
उत्तरः
यूयं कन्दुकेन क्रीडथ।
(iii) कल मोहन बाजार जायेगा ।
Mohan will go to market tomorrow.
उत्तरः
श्वः मोहनः आपणं गमिष्यति।
(iv) कल रमेश कहँ था?
Where was Ramesh yesterday ?
उत्तरः
हयः रमेशः कुत्रासीत् ?
(v) रमा सीता के साथ पढे।
Rama study with Sita.
उत्तरः
रमा सीतया सह पठतु ।
(vi) वृक्ष से पत्ते गिरते है ।
Leaves fall down from tree.
उत्तरः
वृक्षात् पत्राणि पतन्ति ।
(vii) क्या मैं पढूँ ?
May I read ?
उत्तरः
किम् अहं पठानि?
खण्ड-‘ग’ (25 अङ्काः)
(अनुप्रयुक्त व्याकरणम्)
प्रश्न 5. अअधोलिखितवाक्येषु रेखाडिकतपदेषु सन्धिं सन्धिच्छेदं वा कुरुत । (केवलं प्रश्नचतुष्टयम्) (1 × 4 = 4)
(i) त्रुद्धः सिंहः इतस्ततः धावति।
उत्तरः
इतः+ ततः (स् =:)
(ii) प्रकृतिः + एव शरणम्।
उत्तरः
प्रकृतिरेव (:=र्)
(iii) उदीरितः + अर्थः पशुनापि गृह्यते।
उत्तरः
उदीरितोऽर्थः (: = ओ)(अ = ऽ)
(iv) अचिरादेव चण्डवातेन सह प्रवर्षः समजायत ।
उत्तरः
अचिरात् + एव (त्=द्)
(v) माम् नय अस्मात् + नगरात् बहुदूरम्।
उत्तरः
अस्माननगरात् (त्=न्)
प्रश्न 6. अधोलिखितवाक्येषु रेखाङ्कितपदानां समासं विग्रहं वा प्रदत्तविकल्पेभ्यः चित्वा लिखत ।
(केवलं प्रश्नचतुष्टयम्) (1 × 4 = 4 अङ्काः)
(निम्नलिखित वाक्यों में रेखांकित पदों का समास अथवा विग्रह दिए गए विकल्पों में से चुनकर लिखिए।) (केवल चार प्रश्न)
(i) हे अर्जुन: जयाजयौ समे भूत्वा युद्धं कुरू ।
(क) जयश्च अजयश्च
(ख) जये जेय
(ग) जया जये
(घ) जये जये
उत्तर:
(क) जयश्च अजयश्च
(ii) दश आननानि यस्य सः लंकायाः राजा आसीत् ।
(क) दशानमः
(ख) दशाननः
(ग) दशानाय
(घ) दशानेन:
उत्तर:
(ख) दशाननः
(iii) सुखं च दुखं समे कृत्वा कार्यं कुरू ।
(क) सुखे दुखे
(ख) सुख:दुखे
(ग) सुखं दुखौ
(घ) सुखदुखे
उत्तर:
(घ) सुखदुखे
(iv) गणेशस्य पिता नीलकण्ठः अस्ति ।
(क) नीलम् कंठ:
(ख) नीलेकण्ठः
(ग) नीलः कंठः यस्य सः
(घ) नीले कण्ठे
उत्तर:
(ग) नीलः कंठः यस्य सः
(v) मातापितरौ पूज्यनीयाः भवन्ति ।
(क) पिता माता
(ख) माता च पिता च
(ग) च माता पिता
(घ) पितरौ माता
उत्तर:
(ख) माता च पिता च
प्रश्न 7. अधोलिखितवावयेषु रेखाङ्कितपदानां प्रकृतिप्रत्ययौ संयोज्य विभज्य वा उचितम् उत्तर विकल्पेभ्यः चित्वा लिखतः (केवलं प्रश्नचतुष्टयम्) (1 × 4 = 4)
(i) भगवान् वाल्मीकिः वधूः इति।
(क) भग+वन्
(ख) भग + मतुप्
(ग) भग + वतुप्
(घ) भग + क्तवतु
उत्तरः
(ग) भग + वतुप्
(ii) सर्वेषामेव मत्कृते महत् + त्व् विद्यते।
(क) महत्ता
(ख) महत्वम्
(ग) महत्व
(घ) महात्वम्
उत्तरः
(ख) महत्तवम्
(iii) किं नामधेया युवयोर्जननी।
(क) नामधेय, तल्
(ख) नामधेय, त्व
(ग) नामधेय. कत्वा
(घ) नामधेय + राप्
उत्तरः
(ख) नामधेय + राप्
(iv) देशस्य सेवा सर्वेषां नीति + ठक् कर्तव्यम् भवेत्।
(क) नैतिकम्
(ख) नैतिकी
(ग) नैतिकः
(घ) नैतिक
उत्तरः
(क) नैतिकम्
(v) नृत्यातिरिक्तं का तब विशेषता ?
(क) विशेष + यप्
(ख) विशेष + क्त
(ग) विशेष + तल्
(घ) विशेष + क्तवतु
उत्तरः
(ग) विशेष + तल्
प्रश्न 8. वाच्यस्य नियमानुगुणम् उचितं विकल्पं चिनुत। (केवल प्रश्नत्रयम्) (1 × 3 = 3)
(i) गणेशः सुरेश! किं त्वं रामायणं पठसि ?
सुरेशः आम् _____________ रामायणं पूयते।
(क) मया
(ख) तेन
(ग) त्वया
(घ) तया
उत्तरः
(क) मया
(ii) गणेशः – किं त्वं श्लोकान् स्मरसि 2?
सुरेशः आम् मया ___________________ अपि स्मर्यन्ते।
(क) श्लोकम्
(ख) श्लोकाः
(ग) श्लोकः
(घ) श्लोकान्
उत्तरः
(ख) श्लोकाः
(iii) गणेशः – किम् कक्षायाम् आचार्यः कथां पाठयति ?
सुरेशः आम् कक्षायाम् आचार्येण कथा __________________ ।
(क) पठ्यते
(ख) पाट्यते
(ग) पठ्येते
(घ) पठेते
उत्तरः
(ख) पाद्यते
(iv) गणेशः किं त्वं संस्कृतं विषयं पठसि ?
सुरेशः आम् मया संस्कृतं विषयं
(क) पठ्यते
(ख) पठेते
(ग) पद्यन्ते
(घ) पाठयन्ते
उत्तरः
(क) पद्यते
प्रश्न 9. कालबोधकशब्दै: अधोलिखित-दिनचर्यां पूरयत(केवलं प्रश्नचतुष्ट्यम) 1 × 4 = 4
(कालबोधक शब्दों से निम्नलिखित दिनचर्या को पूरा कीजिए।) (केवल चार प्रश्न)
(i) दिव्यांशः प्रातः 8: 00 वादने योगं करोति।
(ii) रमेशः सायं 4:30 वादने भ्रमणाय गच्छति।
(iii) रमा प्रात: 7:15 वादने प्रातराशं करोति।
(iv) चन्द्रशेखर: सायं 6:30 वादने व्यायामं करोति।
(v) कमलेशः रात्रौ 8:45 वादने पुस्तकं पठति।
उत्तर :
(i) अष्ट-वादने
(ii) सार्ध-चतुर / चतुः वादने
(iii) सपाद-सप्त
(iv) सार्धषट् / षड्
(v) पादोन नव
प्रश्न 10. प्रदततैः विकल्यैः उचितम् अव्ययपदं चित्वा वाक्येषु रिक्त स्थानानि पूरयत-(केवलं प्रश्नत्रयम्)
(i) ____________________ छात्राः कार्यमग्नाः सन्ति।
उत्तरः
सम्प्रति
(ii) ________________ अनेकानि अन्यानि दर्शनीयानि स्थलानि अपि सन्ति।
उत्तरः
अत्र
(iii) जरा व्यायामस्य सकाशं __________________ न समधिरोहति।
उत्तरः
सहसा
(iv) यूयम् _______________ न भ्रमत।
उत्तरः
इतस्ततः
[मञ्जूषा: अत्र, सम्प्रति, सहसा, इतस्ततः]
प्रश्न 11. अधोलिखितवाक्येषु रेखाङ्कितपदम् अशुद्धम् अस्ति। शुद्धं पदं विकल्पेभ्यः चिनुत-(केवलं प्रश्नत्रयम्) (1 × 3 = 3)
(i) वृक्षात् फलाः पतन्ति।
(क) फले
(ख) फलानि
(ग) फलः
(घ) फलैः
उत्तरः
(ख) फलानि
(ii) सुमेधा कन्दुकेन क्रीडिष्यथ ।
(क) क्रीडिष्यसि
(ख) क्रीडिष्यथः
(ग) क्रीडिष्यति
(घ) क्रौडिष्यत
उत्तरः
(ग) क्रीडिष्यति
(iii) बालकाः पुस्तक अपठत्।
(क) त्वम्
(ख)सः
(ग) अहम्
(घ) तौ
उत्तरः
(ख) सः
(iv) इमो बालकौ भ्रमन्ति
(क) भ्रमतः
(ख) भ्रमसि
(ग) भ्रमति
(घ) भ्रमथः
उत्तरः
(क) भ्रमतः
खण्ड-‘घ’ (30 अङ्काः)
(पठित-अवबोधनम्)
खंड ‘घ’ पठितावबोधनम् में पाठ्यपुस्तक से गद्यांश व पद्यांश पर आधारित एकपदेन, पूर्णवाक्येन, निर्देशानुसारम् प्रश्न, प्रश्ननिर्माण, श्लोकों का अन्वय व भावार्थ, घटनाक्रम व प्रसङ्गानुकूल संबंधित प्रश्न दिए गए हैं। जिनके निर्धारित अंक प्रश्न के सामने अंकित हैं।
प्रश्न 12. अधोलिखितं गद्यांशं पठित्वा प्रदत्तप्रश्नानाम् उत्तराणि संस्कृतेन लिखत । (5 अङ्काः)
(निम्नलिखित गद्यांश को पढ़कर दिए गए प्रश्नों के उत्तर संस्कृत में लिखिए )
कश्चित् कृषक: बलीवर्दाभ्यां क्षेत्रकर्षणं कुर्वन्नासीत् । तयोः बलीवर्दयोः एकः शरीरेण दुर्बल: जवेन गन्तुमशक्तश्चासीत्। अतः कृषकः तं दुर्बलं वृषभं तोदनेन नुद्यमानः अवर्तत। सः ऋषभः हलमूढ्वा गन्तुमशक्तः क्षेत्रे पपात । क्रुद्धः कृषीवलः तमुत्थापयितुं बहुवारम् यत्नमकरोत्। तथापि वृषः नोत्थितः । भूमौ पतिते स्वपुत्रं दृष्ट्वा सर्वधेनूनां मातुः सुरभे: नेत्राभ्यामश्रूणि आविरासन् । सुरभेरिमामवस्थां दृष्ट्वा सुराधिपः तामपृच्छत् । — “अयि शुभे ! किमेवं रोदिषि ? उच्यताम्’ इति । सा च
I. एकपदेन उत्तरत। (केवलं प्रश्नद्वयम् ) (1 × 2 = 2 अङ्काः)
(एक शब्द में उत्तर दीजिए।) (केवल दो प्रश्न)
(i) कृषकः बलीवर्दाभ्यां किं कुर्वन्नासीत्?
उत्तर:
क्षेत्रकर्षणं
(ii) स: ऋषभ: हलमूढ़वा कुत्र पपात ?
उत्तर:
क्षेत्रे
(iii) बलीवर्दयोः एकः शरीरेण कीदृशः आसीत्?
उत्तर:
दुर्बल:
II. पूर्णवाक्येन उत्तरत। (केवलं प्रश्नद्वयम् ) (1 × 2 = 2 अङ्काः)
(पूर्णवाक्य में उत्तर दीजिए ।) (केवल दो प्रश्न )
(i) सुराधिपः सुरभेः किं अपृच्छत् ?
उत्तर:
सुराधिपः सुरभे अपृच्छत्-” अयि शुभे ! किमेवं रोदिषि ? उच्चताम्” इति।
(ii) कुद्धः कृषीवलः किं अकरोत् ?
उत्तर:
कृषीवलः तमुत्थापयितुं बहुवारम् यत्नमकरोत्
(iii) वृषभः कथं पपात् ?
उत्तर:
सः वृषभ: हलमूढ्वा गन्तुम अशक्तः क्षेत्रे पपात ।
III. निर्देशानुसारम् उत्तरत। (केवलं प्रश्नद्वयम्) (1 × 2 = 2 अङ्काः)
(निर्देशानुसार उत्तर दीजिए।) (केवल दो प्रश्न )
(i) ‘विलोक्य’ इति पदस्य पर्यायपदं गद्यांशे किं प्रयुक्तम् ?
उत्तर:
दृष्ट्वा
(ii) ‘क्षेत्रे पपात्’ अत्र क्रियापदं किम् ?
उत्तर:
पपात्
(iii) ‘पुष्टम्’ इत्यस्य विलोमपदं गद्यांशे किं प्रयुक्तम् ?
उत्तर:
दुर्बलम्
प्रश्न 13. अधोलिखितं पद्यांशं पठित्वा प्रदततप्रश्नानाम् उत्तराणि संस्कृतेन लिखत । 5
वायुमण्डलं भृशं दूषितं न हि निर्मलं जलम्।
कुत्सितवस्तुमिश्ितं भक्ष्यं समलं धरातलम्॥
करणीयं बहिरन्तर्जगति तु बहु शुद्धीकरणम्। शुचि ….
(अ) एकपदेन उत्तरत-(केबलं प्रश्नद्वयम्) (½ × 2 = 1)
(क) जलं कीदृशं न अस्ति?
उत्तरः
निर्मलम्
(ख) समलं किम् अभवत् ?
उत्तरः
धरातलम्
(ग) भृशं दूषितं किम् अस्ति?
उत्तरः
वायुमण्डलम्
(आ) पूर्णवाक्येन उत्तरत-(केवलं परष्नद्रयम्) (1 × 2 = 2)
(क) मनुष्यैः कि करणीयम्?
उत्तरः
मनुष्यैः बहिः अन्तश्च जगति शुद्धीकरणं करणीयम्।
(ख) भक्ष्यं कौदृशं जातम् ?
उत्तरः
कत्सितवस्तुमिश्चितं भक्ष्यं जातम्।
(ग) शुद्धीकरणं कुत्र करणीयम् ?
उत्तरः
शद्धीकरणं जगति करणीयम्।
(इ) भाषिककार्यम्-(केवलं प्रश्नद्वयम्) (1 × 2 = 2)
(क) ‘बहु’ इति पदस्य पर्यायपदं किमस्ति ?
उत्तरः
भृशम्
(ख) “अन्तर्” इति पदस्य विपर्ययपदं किम्?
उत्तरः
बहिः
(ग). ‘ जलम्” इति पदस्य विशेषणपदं किम्?
उत्तरः
निर्मलम्
प्रश्न 14. अधोलिखितं नाट्यांशं पठित्वा प्रश्नानाम् उत्तराणि लिखत – 5
काकः रे परभृत! अहं यदि तव सन्ततिं न पालयामि तर्हि कुत्र स्युः पिकाः ? अतः अहम् एव करुणापरः पक्षिसम्रार् काकः।
गजः समीपतः एवागच्छन् अरे । अरे सर्वा वार्ता भृण्वत्रेवाहम् अत्रागच्छम्। अहं विशालकायः, बलशाली, पराक्रमी च । सिंहः वा स्यात् अथवा अन्यः कोऽपि। वन्यपशून तु तुदन्तं जन्तमहं स्वशुण्डेन पोथयित्वा मारयिष्यामि । किमन्यः कोऽप्यस्ति एतादृशः पराक्रमी । अतः अहमेव योग्यः बनर॒जपदाय ।
वानरः अरे! अरे! एवं वा (शीघ्रमेव गजस्यापि पुच्छं विधूय वृक्षोपरि आरोहति।)
(गजः तं वृक्षमेव स्वशुण्डेन आलोडयितुमिच्छति परं वानरस्तु कूर्दित्वा अन्य वृक्षमारोहति। एवं गजं वृक्षात् वृक्षं प्रति धावन्तं दृष्ट्वा सिंहः अपि हसति वदति च।)
सिंहः भोः गज! मामप्येवमेवातुदन् एते वानराः।
प्र्नाः
(अ) एकपदेन उत्तरत-(केवलं प्रश्नद्वयम्) (½ × 2 = 1)
(क) काकः पिकं किं कथयित्वा सम्बोधयति ?
उत्तरः
रे परभृत!
(ख) कः आत्मानं पक्षिसम्रार् मन्यते ?
उत्तरः
काकः
(ग) वानरः कुत्र आरोहति ?
उत्तरः
वृक्षोपरि।
(आ) पूर्णवाक्येन उत्तरत-(केवलं प्रश्नद्वयम्) (1 × 2 = 2)
(क) काकः किं वदति?
उत्तरः
रे परभूत! अहं यदि तव सन्ततिं न पालयामि तर्हि कुत्र स्युः पिकाः ? अतः अहम् एव करुणापरः पक्षिसम्राट काकः इति बदति।
(ख) सिंहः किं वदति ?
उत्तरः
सिंह कथयति-“भो गज! मामप्येव मेवातुदन् एते वानराः।”
(ग) कः विशालकाय?
उत्तरः
गजः विशालकायः।
(इ) निर्देशानुसारम् उत्तरत / भाषिक कार्यम्-(केवलंप्रशनद्रयम्) (1 × 2 = 2)
(क) नाद्यांशे ” आरोहति ‘ इति क्रियायाः कर्तृपदं किम्?
उत्तरः
वानरः
(ख) करुणापरः काकः इत्यत्र विशेष्यं पदं किम्?
उत्तरः
काकः
(ग) “नाट्ंशे दुर्बलम्” इत्यस्य कि विलोमपदं प्रयुक्तम् ?
उत्तरः
बलशाली
प्रश्न 15. रेखाक्कित-पदानि आधृत्य प्रश्ननिर्माणं कुरुत (केवलं प्रश्नचतुष्ट्यम) – 1 × 4 = 4
(रेखांकित पदों के आधार पर प्रश्न निर्माण कीजिए।) (केवल चार प्रश्न)
(क) पुरा त्वया मह्यं व्याघ्रत्रयं दत्तम्।
(ख) सिंह: वानराभ्यां स्वरक्षायाम् असमर्थ एवासीत्।
(ग) महानगरेषु वाहनानाम् अनन्ताः पङ्क्तयः धावन्ति।
(घ) धैर्यवान् लोके परिभवं न प्राप्नोति।
(ङ) शिविना विना इदं दुष्करं कार्यं क: कुर्यात्!
उत्तर :
(क) कस्यै
(ख) कस्याम् / कुत्र
(ग) कुत्र
(घ) कुत्र/कस्मिन्
(ङ) केन
प्रश्न 16. मञ्जूषातः समुचितपदानि चित्वा अधोलिखित श्लोकस्यः अन्वयं पूरयत – (1 × 4 = 4)
य इच्छत्यामनः श्रेय प्रभूतानि सुखानि च।
न कुर्यादहितं कर्म स परेभ्यः कदापि च॥
अन्वयः यः (i) ___________________ श्रेयः प्रभूतानि (ii) ________________ च इच्छति, सः (iii) _____________ अहितं कर्म (iv) ____________ न कूर्यात् (1 × 4 = 4)
[परयः संखानि, आत्मनः, कदापि]
उत्तरः
यः (i) आत्मनः श्रयः प्रभूतानि (ii) सुखानि च इच्छति, सः (iii) परेभ्यः अहित कर्मं (iv) कदापि च कुर्यात्।
अथवा
मञ्जूषायाः साहाय्येन श्लोकस्य भावार्थे रिक्तस्थानानि पूरयित्वा पुनः लिखत-
श्लोकः यत् प्रोक्तं येन केनापि तस्य तत्वार्थनिर्णयः।
कर्तुं शक्यो भवेद्येन स विवेक इतीरितः।
भावार्थ केनापि यः अपि उक्तम् तस्य (i) _______________ अर्थं किम् अस्ति, तस्य कथनस्य (ii) _____________ प्रभावः किम् भविष्यन्ति, केन उदश्येन इदम् कथनम् अकथयत्, (iii) ______________ येन शक्त्यानुसारेण क्रियते, तथेव विवेकः कथ्यते । (iv) ___________________ पुरुषः एव ज्ञानी ईरितः।
उत्तरः
केनापि यः अपि उक्तम् तस्य (i) सत्यम् अर्थं किम्अस्ति, तस्य कथनस्य (ii) दूरगामी प्रभावः किम् भविष्यन्ति, केन उदेश्येन इदं कथनम् अकथयत् (iii) यथार्थ निर्णयः येन शक्त्यानुसारेण क्रियते, तथैव विवेकः कथ्यते। (iv) विवेकशक्तियुक्तः पुरुषः एवं ज्ञानी ईरितः।
प्रश्न 17. अधोलिखितं समुचित क्रमेण लिखत- (½ × 8 = 4)
(i) एकः सिंहः सुप्यति स्म।
(ii) वानराः तं तुदन्ति स्म।
(iii) सर्व प्राणिन इदं दृष्ट्वा सिंह राज्ञः पदाय अयोग्यमन्यन्ते।
(iv) कोऽपि पशुः राजा न भविष्यति अपितु पक्षी एव राजेति इति निश्चितम् अभवत्।
(v) सर्वे प्राणिनः परस्परं विवादं कुर्वन्ति आत्मानं योग्यं च कथयन्ति
(vi) ततः प्रकृतिमाता प्रविशति ।
(vii) सर्वेषां प्राणिनां यथासमयं महत्वं विद्यते ।
(viii) यूयं मिलित्वा एव मोदध्वं जीवनं च रसमयं करुध्वम्।
उत्तरः
(ii) वानराः तं तुदन्ति स्म।
(iii) सर्व प्राणिनः इदं दृष्ट्वा सिंह राजः पदाय अयोग्य मन्यन्ते।
(i) एकः सिंह सुप्यति स्म।
(vii) सर्वेषां प्राणिनां यथासमयं महत्त्वं विद्यते ।
(viii) यूयं मिलित्वा एवं मोदध्वं जीवनं च रसमयं कुरुध्वम्।
(iv) कोऽपि पशुः राजा न भविष्यति अपितु पक्षी एव राजेति इति निश्चितम् अभवत्।
(v) सर्वे प्राणिनः परस्परं विवादं कुर्वन्ति आत्मानं योग्यं च कथयन्ति ।
(vi) ततः प्रकृतिमाता प्रविशति।
प्रश्न 18. अधोलिखितवाक्येषु रेखाङ्कितपदानां प्रसङ्गानुकूलम् उचितार्थं चित्वा लिखत । (केवलं प्रश्नत्रयम्) (1 × 3 = 3 अङ्काः)
(निम्नलिखित वाक्यों में रेखांकित शब्दों के प्रसंगानुकूल उचित अर्थ चुनकर लिखिए।) (केवल तीन प्रश्न)
(i) मार्गे चलनमपि दुर्वहं वर्तते ।
(क) दुष्टम्
(ग) सरलं
(ख) कठिनम्
(घ) समलम्
उत्तर:
(ख) कठिनम्
(ii) अस्मिन् जलाशये निर्मलं जलं नास्ति ।
(क) समलम्
(ख) स्वच्छम्
(ग) मलिनम्
(घ) सरलं
उत्तर:
(ख) स्वच्छम्
(iii) जगति सर्वत्र प्रदूषणं जातम् ।
(क) संसारे
(ख) नगरे
(ग) ग्रामे
(घ) गृहं
उत्तर:
(क) संसारे
(iv) वने अनेके पशवः निवसन्ति ।
(क) नगरे
(ख) गृहे
(ग) कान्तारे
(घ) गृहं
उत्तर:
(ग) कान्तारे