Students can access the CBSE Sample Papers for Class 10 Sanskrit with Solutions and marking scheme Set 4 will help students in understanding the difficulty level of the exam.
CBSE Sample Papers for Class 10 Sanskrit Set 4 with Solutions
समयः 3 होराः
पूर्णाकः 80
सामान्यनिर्देशः
- कृपया सम्यक्तया परीक्षणं कुर्वन्तु यत् अस्मिन् प्रश्नपत्र मद्धितानि सन्ति।
- कृपया सम्यक्तया परीक्षणं कूर्वन्तु यत् अस्मिन् प्रश्नपत्रे 18 प्रश्नाः सन्ति।
- अस्मिन् प्रश्नपत्रे चत्वारः खण्डाः सन्ति।
प्रश्नपत्रस्वरूपम्-
‘क’ खण्डः – अपठितावबोधनम् – 10 अङ्काः
‘ख’खण्डः – रचनात्मककार्यम् – 15 अङ्काः
‘ग’ खण्डः – अनुप्रयुक्तव्याकरणम् – 25 अङ्काः
‘घ’ खण्डः – ड पठितावबोधनम् – 30 अङ्काः - प्रत्येकं खण्डम् अधिकृत्य उत्तराणि एकस्मिन् स्थाने क्रमेण लेखनीयानि।
- उत्तरलेखनात् पूरव प्रश्नस्य क्रमाङ्कः अवश्यं लेखनीयः।
- प्रश्नस्य क्रमादधः प्रशनपत्रानुसारम् अवश्यमेव लेखनीयः।
- सर्वेषा प्रश्नानाम् उत्तराणि संस्कृतेन लेखनीयानि ।
- प्रश्नानां निर्देशाः ध्यानेन अवश्यं पठनीयाः।
खण्ड-‘क’ (10 अङ्काः)
(अपठिति अवबोधनम्)
प्रश्न 1. अधोलिखितं गद्यांशं पठित्वा प्रदत्तप्रश्नानाम् उत्तराणि संस्कृतेन लिखत- 10
कस्मिंश्चित् ग्रामे कदाचन अशीतिवर्ीयः एको वृद्धः मार्गे आग्रवृक्न् आरोपयति स्म। तं दृष्ट्वा महानगरात् आगच्छन् कश्चन युवा पृष्टवान्- भो महानुभाव ! तव अवस्था प्रायशः अशीतिवर्षीया प्रतीयते । एतत् च स्वाभाविकं यदा एते वृक्षाः फलानि दास्यन्ति, तदा त्वं जीवितो न भविष्यसि । अतः किमर्थम् इदं निष्फलं प्रयासं करोषि ? स वृद्धः उक्तवान्_मया साम्प्रतम् इतरैः आरोपितानां वृक्षाणां फलानि खाद्यन्ते । एवं मयापि आरोपितानाम् एतेषा वृक्षाणां फलानि आगामिभविष्यत्काले लोकाः खादेयुः -इत्येतदर्थम् अहम् एतेषाम् आरोपणं करोमि। वस्तुतः मनुष्येण केवलं स्वार्थचिन्तनं न कर्तव्यम्।
प्रश्नाः-
(अ) एकपदेन उत्तरत-(केवलं प्रश्नद्वयम्) (1 × 2 = 2)
(i) कश्चन युवा कुतः आगच्छति स्म?
उत्तरः
महानगरात्
(ii) मनुष्येण केवलं कि न कर्तव्यम्?
उत्तरः
स्वार्थचिन्तनम्
(iii) वृक्षाः कानि ददति ?
उत्तरः
फलानि
(आ) पूर्णवाक्येन उत्तरत-(केवलं प्रश्नद्वयम्) । (2 × 2 = 4)
(i) वृद्धः कि विचार्य वृक्षाणाम् आरोपणं करोति स्म?
उत्तरः
मया साम्प्रतम् इतरैः आरोपितानां वृक्षाणां फलानि खाद्यन्ते। एव मयापि आरोपितानां एतेषां वृक्षाणां फलानि आगामि-भविष्यत्काले लोकाः खादेयुः इत्येतदर्थम् अहम् एतषां आरोपणं करोमि।
(ii) युवा तं वृद्धं किम् अपृच्छत् ?
उत्तरः
भो महानुभाव ! तव अवस्था प्रायशः अशौतिवर्षीया प्रतीयते ।
(iii) वृद्धः कान् आरोपयति स्म?
उत्तरः
वृद्धः आग्रवृक्षान् आरोपयति स्म।
(इ) उपयुक्तं शीर्षकम्-अस्य अनुच्छेदस्य कृते उपयुक्तं शीर्षकं संस्कृतेन लिखत। (1× 1 = 1)
उत्तरः
उपयुक्तं शीरषंकं – स्वार्थाचिन्तनम् / कर््तव्यपालनम् / अथवा अन्य उपयुक्त शीर्षक ।
(ई) यथानिर्दशम् उत्तरत-(केवलं प्रश्नत्रयम्) (1 × 3 = 3)
(i) “आरोपयति स्म ‘ इति क्रियापदस्य कर्तृपदं किम्?
(क) युवा
(ख) वृद्धः
(ग) वृक्षाः
(घ) वस्तुतः
उत्तरः
(ख) वृद्धः
(ii) प्रयासम्” इत्यस्य किं विशेषणम् अत्र प्रयुक्तम् ?
(क) प्रायशः
(ख) निष्फलम्
(ग) युवा
(घ) तव
उत्तरः
(ख) निष्फलम्
(iii) ‘ अधुना ‘ इत्यस्य किं पर्यायपदम् अत्र प्रयुक्तम् ?
(क) स्वाभाविकम्
(ख) साम्प्रतम्
(ग) एवम्
(घ) इदं
उत्तरः
(ख) साम्प्रतम्
(iv) यदा एते ‘ तरवः” फलानि दास्यन्ति इत्यत्र ‘ तरवः स्थाने किं पर्यायपदं प्रयुक्तम् ?
(क) वृक्षाः
(ख) तनः
(ग) वृक्षान्
(घ) वृक्षः
उत्तरः
(क) वृक्षाः
खण्ड-‘ख” 15 अङ्काः
(रचनात्मक कार्यम्)
प्रश्न 2. भ्रातुः विवाहे सम्मिलितं प्राचार्य प्रति प्रार्थनापत्रम् लिखत- (½ × 10 = 5)
(i) ____________
श्रीमन्तः प्राचार्याः महोदयाः
छत्र कल्याणः वरि. मा. विद्यालयः,
मेरठ नगरम्।
(ii) _________________
तत्र भवतां सेवायाम् (iii) _______________ । इदं यत् ममज्येष्ठ-भ्रातुः पाणिग्रहण संस्कारः (विवाहः) दिसम्बर-मासस्य द्वितीयतिथौ (iv) _______________ जातः। वरयात्रा मेरठ नगरात् इन्द्रप्रस्थं (v) ।_____________________ विवाह समारोहे (vi) _________________ अवकाशम् (vii) ________________ । अतः अवकाशं (viii) __________________ माम् (ix)______________ तत्र भवन्तः श्रीमन्त
धन्यवादः।
भवताम् आज्ञाकारी (x) _______________ ।
सञ्जय शर्मा
कक्षा-दशम’अ’
अनुक्रमांकः – “दात्रिंशत्”
दिनाङ्कः _____________________
[मञ्जूषा: प्रार्थये, गमिष्यति, निवेदनम्, मान्यवराः, प्रतिष्ठायाम्, निश्चितः, प्रदाय, सम्मिलितुं, अनुगृहणन्तु, शिष्यः]
उत्तरः
(i) मान्यवराः
श्रीमन्तः प्राचार्य: महोदयाः
छात्र कल्याणः वरि. मा. विद्यालयः,
मेरठ नगरम्।
(ii) परतिष्ययाम् ।
तत्र भवतां सेवायाम् (iii) निवेदनम् । इदं यत् ममज्येष्ठ-श्रातुः पाणिग्रहण- संस्कारः (विवाहः) दिसम्बर-मासस्य द्वितीयतिथौ (iv) निश्चितः जातः। वरयात्रा मेरठ नगरात् इन्द्रप्रस्थं (v) गमिष्यति । विवाह समारोहे (vi) सम्मिलितुं दविदिनस्य अवकाशम् (vii) प्रार्थये । अतः अवकाशं (viii) प्रदाय माम् (ix) अनुगृहणन्तु तत्र भवन्तः श्रीमन्तः!
धन्यवादः।
भवताम् आज्ञाकारी (x) शिष्यः
सञ्जय शर्मा
कक्षा-दशम’अ’
अनुक्रमांकः – “द्रात्रिंशत्”
दिनाङ्कः xx/xx/xxx
प्रश्न 3. प्रदत्तं चित्रं दृष्टवा मञ्जूषायां प्रदत्तशब्दानां सहायतया पञ्चवाक्यानि संस्कृतेन लिखत- (1 × 5 = 5)
क्रीडन्ति, उद्यानस्य, भ्रमन्ति, पुष्पाणि, वृक्षाः, बालाः, चित्रकार्यम्, हरीतिमा, दोलयतः।
उत्तरः
चित्रवर्णनम् –
(i) इदं चित्रम् उद्यानस्य वर्तति ।
(ii) अत्र अनेके बालकाः कन्दुकेन क्रीडन्ति
(iii) अत्र अनेकानि पुष्पाणि विकसन्ति
(iv) सर्वत्र हरीतिमा दृश्यते ।
(v) उद्याने अनेकं वृक्षाः दृश्यन्ते ।
अथवा
मञ्जुषायांपरदत्तशब्दानां साहाय्येन निभ्नलिखितं विषयम् अधिकृत्य न्यूनातिन्यूनं पञ्चभिः संस्कृतवाक्यैः एकम् अनुच्छेदं लिखत-
“वायुप्रदूषणम्” (1 × 5 = 5)
[मञ्जूषा: स्वास्थ्यम्, पर्यावरणस्य, रक्षकाः उद्योगानाम्, प्राणवायुम्, वृक्षारोपणम् उपायाः, निर्माणकार्यम्, सहायकाः वाहनानां धूभ्रः श्वासरोगाः।]
उत्तरः
अनुच्छेद लेखनम्
(i) अत्र वाहनानां भ्रमः पर्यावरणं प्रदूषितं कुर्वन्ति ।
(ii) वायुप्रदूषणं निवारियतुम् वृक्षारोपणं कूर्यात्।
(iii) अस्मान् पर्यावरणस्य रक्षार्थ पूर्णरूपेण प्रयलं कुर्युः ।
(iv) उद्योगानाम् निःसृतं धूप्रेण अनेक श्वासरोगाः भवन्ति।
(v) पर्यावरणस्य संरक्षणम् एव प्रकृतेः आराधना अस्ति।
प्रश्न 4. अधोलिखितानि वाक्यानि संस्कृतभाषया अनूद्य लिखत-(केवलं वाक्यपञ्चकम्) (1 × 5 = 5)
(i) लिपिक अपना कार्य करता है।
Clerk does his work
उत्तरः
लिपिकः स्वकार्य करोति।
(ii) दो किसानों ने खेत जोता था।
Two farmers ploughed the field.
उत्तरः
दौ कृषकौ / कृषीवल क्षेत्रम् अकर्षताम् / अयोक्त्रयताम्।
(iii) मँ आलस्य का त्याग करूगा।
I will leave laziness.
उत्तरः
अहम् अतन त्यजिष्यामि।
(iv) तुम सब मिलकर गीत बोलो।
You recite song together
उत्तरः
यूयं मिलित्वा गीतं वदत ।
(v) हमें रोज व्यायाम करना चाहिए।
We should exercise daily.
उत्तरः
वयं नित्यं व्यायामं कूर्याम।
(vi) सफलता परिश्रम का परिणाम है।
Success is the result of hard work
उत्तरः
सफलता परिश्रमस्य परिणामः अस्ति।
(vii) कल मोहन कहोँ था?
Where was Mohan yesterday?
उत्तरः
हयः मोहनः कत्र आसीत् ?
खण्ड-‘ग’ (25 अङ्काः)
(अनुप्रयुक्त व्याकरणम्)
प्रश्न 5. अधोलिखितवाक्येषु रेखाङ्कितपदेषु सन्धि सन्धिच्छेदं वा कुरुत-(केवलं प्रश्नचतुष्टयम्) (1 × 4 = 4)
(i) सङ्कोचमञ्चति सरः + त्वयि दीनदीनो ।
उत्तरः
सरस्त्वयि
(ii) ते चक्षुनामनी मते।
उत्तरः
चक्षुः + नामनी
(iii) सः कृच्छ्रेण भारम् उत् + वहति।
उत्तरः
उद्वहति
(iv) पाषाणी सभ्यता निसर्गे स्यान समाविष्टा ।
उत्तरः
स्यात् +न
(v) कि नामधेयः + भवतोः गुरु ?
उत्तरः
नामधेयो भवतोः
प्रश्न 6. अधोलिखितवाक्येषु रेखाङ्कितपदानां समासं विग्रहं वा प्रदत्तविकल्पेभ्यः चित्वा लिखित । (केबलं प्रश्न चतुष्टयम्) (1 × 4 = 4)
(i) निर्जलं इदं क्षत्रम्
(क) जलस्य योग्यम्
(ख) जलस्य अभावः
(ग) जलं प्रति
(घ) जलं जलम्
उत्तरः
(ख) जलस्य अभावः
(ii) सीता च रामः च तत्र विहरतः।
(क) सीतारामौ
(ख) सीता रामः
(ग) सीतारामं
(घ) सीतेरामः
उत्तरः
(क) सीतारामौ
(iii) जितानि इन्द्रियाणि येन सः अयं जनः।
(क) जितेन्द्रियः
(ख) जीतेन्द्रियः
(ग) जिन्तनद्रीयः
(घ) जितेन्द्रि
उत्तरः
(क) जितेन्द्रियः
(iv) त्यागेन समम् सुखं न अस्ति।
(क) समत्यागम्
(ख) त्यागसमम्
(ग) त्यागेऽसमम्
(घ) सममत्याग
उत्तरः
(ख) त्यागसमम्
(v) श्वः एकम् एक प्रति छात्रः शेश्िक भ्रमणाय शतरुष्य कणि आनेष्यति।
(क) प्रत्येकः
(ख) एकप्रति
(ग) प्रत्येकम्
(घ) एकं एकम्
उत्तरः
(ग) प्रत्येकम्
प्रश्न 7. अधोलिखितवाक्येषु रेखा्धितपदेषु प्रकृति प्रत्ययौ संयोज्य विभज्य वा लिखत । (केवलं प्रश्नचतुष्टयम्) (1 × 4 = 4)
(i) श्रद्धावान् लभते ज्ञानम्।
(क) श्रद्धा + मतुप्
(ख) श्रद्धा + वत्
(ग) श्रद्धा + वतुप्
(घ) श्रद्धा + शानच्
उत्तरः
(क) श्रद्धा + मतुप्
(ii) प्रकृति + ठक् सौन्दर्यं मोहक भवति।
(क) प्राकृतिकम्
(ख) प्राकृतिकः
(ग) प्राकृति
(घ) प्रकृतिः
उत्तरः
(ख) प्राकृतिकः
(iii) किं मरणम् ? मूर्खत्वम् ।
(क) मूर्खं + त्व
(ख) मूर्ख + त्वम्
(ग) मूर्खं + शतृ
(घ) मूर्खं + तल्
उत्तरः
(क) मूर्खं + त्व
(iv) परीक्षायाम् सफलतां प्राप्तुम् मम इच्छा बलवत् + डीप् भवति।
(क) बलवन्ती
(ख) बलवती
(ग) बलवानी
(घ) बलवत्
उत्तरः
(ख) बलवती
(v) लतायाः गीतानां मधुरता सर्वेभ्यः रोचते ।
(क) मधुर +ता
(ख) मधुर + तल्
(ख) मधु + रतां
(घ) मधु + तल्
उत्तरः
(ख) मधुर + तल्
प्रश्न 8. वाच्यानुसारं उचितपदैः रिक्तस्थानानि पूरयित्वा अधोलिखितं संवादं पुनः लिखत-(केवल प्रश्नत्रयम्) (1 × 3 = 3)
(i) मोहनः – रमे! किं तत्र शालायाम् गायकः गीतानि गायति।
रमा – आम्, तत्र गायकेन गीतानि ………………
(क) गायति
(ख) गायन्ति
(ग) गीयन्ते
(घ) गीयते
उत्तरः
(ग) गीयन्ते
(ii) मोहनः – कि कापि बाला ततर नृत्यति?
रमा – आम्, तत्र तु द्वे बाले ………………..॥
(क) नृत्यति
(ख) नृत्यतः
(ग) नर्तिष्यतः
(घ) नृत्यन्ति
उत्तरः
(ख) नृत्यतः
(iii) मोहनः – किम् इदानीं त्वम् अपि तत्र गच्छसि ?
रमा – आम्, ………………… अपि तत्र गम्यते।
(क) अहम्
(ख) वयम्
(ग) मया
(घ) त्वया
उत्तरः
(ग) मया
(iv) मोहनः – अरे! गुरुः आयाति। अहं तु …………………. प्रणमामि।
(क) गुरुम्
(ख) गुरुः
(ग) गुरवे
(घ) गुरोः
उत्तरः
(क) गुरुम्
प्रश्न 9. कालबोधशब्दैः अधोलिखित-दिनचर्या पूरयत । (केवलं प्रश्नचतुष्टयम् ) (1 × 4 = 4)
(i) मम माता प्रातः _________________ 4:15 वादने उत्तिष्ठति
उत्तरः
सपाद-चतुर्वादने
(ii) _____________________ 5:00 वादने योगाभ्यासं करोति।
उत्तरः
पञ्चवादने
(iii) तदन्तरम् सा म्रात्वा ___________________ 6:45 वादने भोजनं पचति।
उत्तरः
पादोन-सप्तवादने
(iv) भोजनं गृहीत्वा अहम् __________________ 7:30 वादने विद्यालयं गच्छमि ।
उत्तरः
सार्ध-सप्तवादने
(v) अहम् ____________________ 2:00 वादने आगत्य पुनः भोजनं करोमि ।
उत्तरः
द्विवादने
प्रश्न 10. मञ्जूषायां परदत्तैः उचितैः अव्ययपदैः अधोलिखितवाक्येषु रिक्तस्थानानि पूरयत– (केवल प्रश्नत्रयम्) (1 × 3 = 3)
(i) केचिद् अम्भोदाः __________________ गर्जन्ति।
उत्तरः
वृथा
(ii) यदि अहं कृष्णवर्ण ____________________ त्वं किं गौराङ्ग?
उत्तरः
तर्हि
(iii) अयं प्रवासः अतिदीर्घः दारुणः __________________ ।
उत्तरः
च
(iv) भवान् ________________ भयात् पलायितः?
उत्तरः
कुतः
[मञ्जुषा – च, वृथा, कृतः, तर्हि]
प्रश्न 11. अधोलिखितवाक्येषु रेखाङ्कित-अशुद्धपदाय उचितपदं चित्वा वाक्यानि पुनः लिखत। (केवलं प्रश्नत्रयम्) (1 × 3 = 3)
(i) पवनं वेगेन वहति।
(क) पवन
(ख) पावनम्
(ग) पवनः
(घ) पवनेन
उत्तरः
(ग) पवनः
(ii) अहं आम्रं खादति।
(क) खादामि
(ख) खादतः
(ग) खादसि
(घ) खादामः
उत्तरः
(क) खादामि
(iii) मोहनः गृहं तत्रास्ति।
(क) मोहनम्
(ख) मोहनात्
(ग) मोहने
(घ) मोहनस्य
उत्तरः
(घ) मोहनस्य
(iv) भवान् श्वः कत्र गच्छति ?
(क) गमिष्यतिः
(ख) अगच्छत्
(ग) गच्छतु
(घ) आगमिष्यति
उत्तरः
(क) गमिष्यतिः
खण्ड-‘घ’ (30 अङ्काः)
(पठित-अवबोधनम्)
प्रश्न 12. अधोलिखितं गद्यांशं पठित्वा प्रश्नानाम् उत्तराणि लिखत – (5)
विचित्रा दैवगतिः। तस्यामेव रात्रौ तस्मिन् गृहे कश्चन् चौरः गृहाभ्यन्तरं प्रविष्टः। तत्र निहितामेकां मञ्जुषाम् आदाय पलायिताः। चौरस्य पादध्वनिना प्रुद्धोऽतिथिः चौरशङ्कया तमन्वधावत् अगृहणाच्च, परं विचित्रमघटत। चौरः एव उच्चैः क्रोशितुमारभत “चौरोऽयं चौरोऽयम्” इति। तस्य तारस्वरेण प्रबुद्धाः ग्रामवासिनः स्वगृहाद् निष्क्रम्य तत्रागच्छन् वराकमतिथिमेव च चौरं मत्वाऽभर्त्सयन्। यद्यपि ग्रामस्य आरक्षी एव चौर आसीत्। तत्क्षणमेव रक्षापुरुषः तम् अतिथिं चौरोऽयम् इति प्रख्याप्य कारागृहे प्रक्षिपत्।
प्रश्नाः
(अ) एकपदेन उत्तरत-(केवलं प्रश्नद्वयम्) (½ × 2 = 1)
(क) चौरः काम् आदाय पलायितः?
उत्तरः
मञ्जूषाम्
(ख) कः उच्चैः क्रोशितुमारभत ?
उत्तरः
चौरः
(ग) कस्य आरक्षी एव चौरः आसीत्?
उत्तरः
ग्रामस्य
(आ) पूर्णवाक्येन उत्तरत-(केवलं प्रश्नद्वयम्) (1 × 2 = 2)
(क) रक्षपुरुषः किम् अकरोत्?
उत्तरः
रक्षापुरुषः अतिथिं चौराऽयम् इति प्रख्याप्य कारागारे प्राक्षिपत्
(ख) कदा तस्मिन् गृहे कश्चन् चौरः गृहाभ्यन्तरं प्रविष्टः ?
उत्तरः
रात्रौ तस्मिन् गृहे कश्चन् चौरः गृहाभ्यन्तरं प्रविष्टः।
(ग) वस्तुतः चौरः कः आसीत् ?
उत्तरः
वस्तुतः ग्रामस्य आरक्षी एव चौरः आसीत्।
(इ) निर्देशानुसारं उत्तरत / भाषिक कार्यम्-(केवलं प्रश्नद्वयम्) (1 × 2 = 2)
(क) “ चौरोऽयं ‘ पदे सन्धिविच्छेदं कुरु
उत्तरः
चौरः + अयम्
(ख) ‘ स्थाप्य ‘ इत्यर्थे अत्र कः पर्यायः प्रयुक्तः ?
उत्तरः
प्रख्याप्य
(ग) “दत्वा” इत्यस्य पदस्य अत्र गद्यांशे किं विलोमपदं प्रयुक्तम् ?
उत्तरः
आदाय
प्रश्न 13. अधोलिखितं पद्याशं पठित्वा प्रज्नानाम् उत्तराणि संस्कृतेन लिखत – 5
उदीरितोऽर्थः पशुनापि गृह्यते हयाश्च नागाश्च वहन्ति बोधिताः।
अनुक्तमप्यूहति पण्डितो जनः परेङ्खितज्ञानफला हि बुद्धयः। ।
प्रश्नाः
(अ) एकपदेन उत्तरत-(केवलं प्रश्नद्वयम्) (½ × 2 = 1)
(क) कीदृशाः नागाः वहन्ति ?
उत्तरः
बोधिताः
(ख). पशुना कीदृशः अर्थः गृह्यते ?उत्तरः
उत्तरः
उदीरितः/उदीरितोऽर्थः
(ग) परेङ्गितज्ञानफलाः काः भवन्ति?
उत्तरः
आदाय
(आ) पूर्णवाक्येन उत्तरत -(केवलं प्रश्नद्वयम्) (1 × 2 = 2)
(क) पण्डितः जनः कि करोति?
उत्तरः
पण्डितः जनः अनुक्तमपि ऊहति।
(ख) मतयः कीदृशाः भवन्ति ?
उत्तरः
मतयः पेद्गितज्ञानफलाः भवन्ति।
(ग) के के बोधिताः भारं बहन्ति?
उत्तरः
बुद्धयः
(इ) निर्देशानुसारम् उत्तरत / भाषिक कार्यम्- (केबलं प्रनद्वयम्) (1 × 2 = 2)
(क) नागाश्च वहन्ति बोधिता” अस्मिन् वाक्ये क्रियापदं किम्?
उत्तरः
वहन्ति
(ख) “गजाः! इत्यस्य कि पर्याययपदं प्रयुक्तम् ?
उत्तरः
नागाः
(ग) “पण्डितः’ इत्यस्य विशेष्यपदं चित्वा लिखत।
उत्तरः
जनः
प्रश्न 14. अधोलिखितं नाट्यांशं पठित्वा प्रदत्तप्रश्नानाम् उत्तराणि संस्कृतेन लिखत। 5
(एतस्मिन्नैव काले व्याघ्रचित्रकौ अपि नदीजलं पातुमागतौ एतं विवादं श्रुणुतः वदतः च)
व्याप्रचित्रकौ – अरे किं वनराजपदाय सुपात्रं चीयते ? एतदर्थं तु आवामेव योग्यौ ! यस्य कस्यापि चयनं कुर्वन्तु सर्वसम्मतया ।
सिहः – तुष्णीं भव भोः। युवामपि मत्सदृशौ भक्षकौ न तु रक्षकौ। एते वन्यजौवः भक्षक रक्षकपदयोग्यं न मन्यन्ते अतएव विचारविमर्शः प्रचलति।
नकः – सर्वथा सम्यगुक्तम् सिंहमहोदयेन । वस्तुतः एव सिंहेन बहुकालपर्यन्तं शासनं कृतम् परमधुना तु कोऽपि पक्षी एव राजेति निश्चेतव्यम् अत्र तु संशीतिलेशस्यस्यापि अवकाशः एव नास्ति।
सर्वे पक्षिणः – आम् आम्. कश्चित् खगः एव वनराजः भविष्यति इति।
(अ) एकपदेन उत्तरत-(केवलं प्रश्नद्वयम्) (½ × 2 = 1)
(क) कौ नदीजलं पातुमागतौ ?
उत्तरः
व्याप्रचित्रकौ।
(ख) “तूष्णीं भव” इति कः कथयति ?
उत्तरः
सिंहः।
(ग) किमर्थ सुपात्रं चीयते ?
उत्तरः
वनराजपदाय।
(आ) पूर्णवाक्येन उत्तरत-(केवलं प्रश्नद्वयम्) (1 × 2 = 2)
(क) तत्र किमर्थं विचारविमर्शः प्रचलति ?
उत्तरः
वन्यजीवाः भक्षकरक्षकपदयोग्यं न मन्यते अतएव विचार विमर्शः प्रचलति।
(ख) अधुना किं निश्चेतव्यम्?
उत्तरः
कोऽपि पक्षी एव वनराजपदाय भवतु इति निश्चेतव्यम्।
(ग) सर्वे पक्षिणः किं कथयन्ति ?
उत्तरः
सर्वेपक्षिणः कथयन्ति यत् कश्चित् खगः एव वनराजः भविष्यति, इति।
(इ) भाषिककार्यम्-(केवलं प्रश्नद्वयम्) (1 × 2 = 2)
(क) “एतस्मिनेव काले व्याघ्रचित्रकौ अपि नदीजलं पातुम् आगतौ” वाक्ये किं कर्तृपदम् प्रयुक्तम् ?
उत्तरः
व्याप्रचित्रकौ कर्तृषदम्।
(ख) ‘पक्षिणः’ इति विशेष्यपदस्य किम्?
उत्तरः
‘सर्वे’ विशेषणपदम्।
(ग) ‘कलहम् ‘ इति पदस्य कि पर्यायपदं गद्यांशे प्रयुक्तम् ?
उत्तरः
`संशीतिलेशः’ पर्यायपदम्।
प्रश्न 15. रेखाङ्कितपदानि आधृत्य प्रश्ननिर्माणं कुरुत । (केवलं प्रशनचतुष्टयम्) (1 × 4 = 4)
(i) आत्मकल्याणम् इच्छन् नरः कदापि परेषाम् अहितं कर्म न कुर्यात्।
उत्तरः
आत्मकल्याणम् इच्छन् नरः कदापि केषाम् अहितं कर्म न कूर्यात्?
(ii) अयम् अन्येभ्यो दुर्बलः।
उत्तरः
अयं केभ्यो दुर्बलः?
(iii) पुरा त्वया महयं व्यप्रत्रयं दत्तम्।
उत्तरः
पुरा त्वया कस्मै व्याप्रत्रयं दत्तम्?
(iv) चातकः वने वसति।
उत्तरः
कः वने वसति?
(v) तपोवनवासिनः जननीं देवीनाम्ना आहयन्ति।
उत्तरः
तपोवनवासिनः जननीं कया आह्वयन्ति ?
प्रश्न 16. मञ्जूषायाः सहायतया अधोलिखितश्लोकस्य अन्वयं पूरयत । (1 × 4 = 4)
मृगा मृगैः सङ्गमनुव्रजन्ति,
गावश्च गोभिः तुरगास्तुरद्गै।
मूर्खश्च मूर्खैः सुधियः सुधीभिः,
समान-शील-व्यसनेषु सख्यम्।।
अन्वयः-
मृगाः (i) ________ गावश्च गोभिः (ii) ________ तुरङ्ग, मूर्खाः मूर्खैः, सुधियः सुधीभिः सङ्गम् (iii) ___________ । (iv) _________ समान-शील व्यसनेषु (भवति) ।
[मञ्जूषा : सख्यम्, मृगैः, तुरगाः, अनुव्रजन्ति]
उत्तरः
अन्वयः
मृगाः (i) मृगैः गावश्च गोभिः (ii) तुरगाः तुरङ्ग, मूर्खाः मूर्खैः, सुधियाः सुधीभिः सङ्गम् (iii) अनुत्रजन्ति। (iv) सख्यं समान शील व्यसनेषु (भवति) ।
अथवा
अधोलिखितश्लोकस्य भावार्थं मञ्जूषातः उचितपदानि चित्वा पूरयत । (1 × 4 = 4)
आचारः प्रथमो धर्मः इत्येतद् विदुषां वचः
तस्माद् रक्षेत् सदाचारं प्राणेभ्योऽपि विशेषतः॥
भावार्थः
अस्य भावोऽस्ति यत् सदाचारः जनानां (i) __________ अस्ति, इति (ii) _________ कथयन्ति अतएव जनैः (iii) _________ रक्षा प्राणेभ्यः अपि (iv) _____________ करणीया।
[मञ्जूषा: विद्वांसः, विशेषतया, प्रथमः, सदाचारस्य ।]
उत्तरः
भावार्थ:
अस्य भावोऽस्ति यत् सदाचारः जनानां (i) प्रथमः धर्मः अस्त्, इति (ii) विद्वांसः कथयन्ति अतएव जनैः (iii) सदाचारस्य रक्षा प्राणेभ्यः अपि (iv) विशेषतया करणीया।
प्रश्न 17. अधोलिखित-कथांशं समुचित-क्रमेण लिखत- (½ × 8 = 4)
(i) सः पत्र दृष्टुं नसयानं विहाय पदातिरेव प्राचलत्।
(ii) न्यायाधीशः तम् अतिथिं सम्मानं मुक्तवान्।
(ii) तस्मिन् गृहे रात्रौ कश्चन चौरः गृहाभ्यन्तर प्रविष्टः ।
(iv) मार्गे रात्रौ करुणापरो गृही तस्मै आश्रयं प्रायच्छत्।
(v) कश्चन निर्धनः जनः वित्तमुपार्जितवान्।
(vi) चौरस्य पदध्वनिना अतिथिः प्रबुद्धः अभवत् तमन्वधावत् च ।
(vii) न्यायाधीशेन पुनः तौ घटनायाः विषये वक्तुम् आदिष्टो ।
(viii) पठनकाले छात्रावासे निवसन् तस्य पुत्रः रुग्णः अभवत्।
उत्तरः
(v) कश्चन् निर्धनः जनः वित्तमुपार्जितवान्।
(viii) पठनकाले छात्रावासे निवसन् तस्य पुत्रः रुग्णः अभवत्।
(i) सः पुत्र दृष्टुं बसयानं विहाय पदातिरेव प्राचलत्।
(iv) माग रात्रौ करुणापरो गृही तस्मै आश्रयं प्रायच्छत्।
(ii) तस्मिन् गृहे रत्रौ कश्चन् चौरः गृहाभ्यन्तरं प्रविष्टः।
(vi) चौरस्य पदध्वनिना अतिथिः प्रबुद्धः अभवत् तमन्वधावत् च ।
(vii) न्यायाधीशेन पुनः तौ घटनायाः विषये वक्तुम् आदिष्टौ ।
(ii) न्यायाधीशः तम् अतिथिं सम्मानं मुक्तवान् ।
प्रश्न 18. अधोलिखितवाक्येषु रेखाङ्कितपदानां प्रसङ्कानुक्मूलम् उचितार्थं चित्वा लिखत । (केवलं प्रश्नत्रयम्) (1 × 3 = 3)
(i) उदात्तरम्यः समुदाचारः।
(क) अत्यन्तः रमणीयः
(ख) शोभनीयः
(ग) मनोहरः
(घ) अलंकृतः
उत्तरः
(क) अत्यन्तःरमणीयः
(ii) एतेन वचनेन दारकौ निरभत्संयति।
(क) तर्जयति
(ख) तर्जयन्ति
(ग) तर्जयते
(घ) तर्जयताः
उत्तरः
(क) तर्जयति
(iii) मातुः सुरभेः नेत्राभ्याम् अश्रूणि आविरासन्।
(क) आगताः
(ख) अनागतः
(ग) अभ्यागतः
(घ) आयाति
उत्तरः
(क) आगताः
(iv) सः धुरः बोदुम् न शक्नोति।
(क) वहनाय नेतुम्
(ख) वहनाय योग्यम्
(ग) वहनाय कर्तुम्
(घ) वहितम्
उत्तरः
(ख) वहनाय योग्यम्