Students can access the CBSE Sample Papers for Class 10 Sanskrit with Solutions and marking scheme Set 6 will help students in understanding the difficulty level of the exam.
CBSE Sample Papers for Class 10 Sanskrit Set 6 with Solutions
समयः 3 होराः
पूर्णाकः 80
सामान्यनिर्देशः
- कृपया सम्यक्तया परीक्षणं कुर्वन्तु यत् अस्मिन् प्रश्नपत्र मद्धितानि सन्ति।
- कृपया सम्यक्तया परीक्षणं कूर्वन्तु यत् अस्मिन् प्रश्नपत्रे 18 प्रश्नाः सन्ति।
- अस्मिन् प्रश्नपत्रे चत्वारः खण्डाः सन्ति।
प्रश्नपत्रस्वरूपम्-
‘क’ खण्डः – अपठितावबोधनम् – 10 अङ्काः
‘ख’खण्डः – रचनात्मककार्यम् – 15 अङ्काः
‘ग’ खण्डः – अनुप्रयुक्तव्याकरणम् – 25 अङ्काः
‘घ’ खण्डः – ड पठितावबोधनम् – 30 अङ्काः - प्रत्येकं खण्डम् अधिकृत्य उत्तराणि एकस्मिन् स्थाने क्रमेण लेखनीयानि।
- उत्तरलेखनात् पूरव प्रश्नस्य क्रमाङ्कः अवश्यं लेखनीयः।
- प्रश्नस्य क्रमादधः प्रशनपत्रानुसारम् अवश्यमेव लेखनीयः।
- सर्वेषा प्रश्नानाम् उत्तराणि संस्कृतेन लेखनीयानि ।
- प्रश्नानां निर्देशाः ध्यानेन अवश्यं पठनीयाः।
खण्ड-‘क’ (10 अङ्काः)
(अपठिति अवबोधनम्)
प्रश्न 1. अधोलिखितम् अनुच्छेदं पित्वा प्रदततप्रश्नानाम् उत्तराणि संस्कृतेन लिखत। 10
भारतवर्षे “गरीष्म -वर्षा-शरद -हेमन्त-शिशिर- वसन्त ‘ इति षड् ऋतवः भवन्ति । तेषु वसन्तः” ऋतुराजः कथ्यते। वसन्तः ऋतुः फाल्गुने चैत्रमासे च भवति। तदा शैत्यं न्यूनं भवति। वसन्ते द्वौ प्रमुखौ उत्सवौ स्तः – वसन्तोत्सवः होलिकोत्सवश्च। वसन्ते सर्वत्र प्रमोदः भवति।
सर्वत्र प्रकृतिः विविधवर्णैः कुसुमैः हरितपल्लवैश्च सुसज्जिता दृश्यते। आग्रृक्षे कोकिलस्य मधुरध्वनिः सर्वान् जनान् आकर्षयति। सर्वत्र रम्यं वातावरणं भवति। नराः, नार्यः, युवानः, वृद्धाः च गायन्ति नृत्यन्ति च। धन्यः एषः ऋतुः यः प्रकृतेः अलौकिकम् अद्भुतां रमणीयां
रचनां च प्रदर्शयति । वयं प्रकृतिं नमामः।
प्रश्नाः
(अ) एकपदेन उत्तरत-(केवलं प्रश्नद्वयम्) (1 × 2 = 2)
(i) ऋतुराजः कः कथ्यते ।
उत्तरः
वसन्तः
(ii) भारतवर्षे कति ऋतवः भवन्ति?
उत्तरः
(iii) वयम् काम् नमामः?
उत्तरः
प्रकृति
(आ) पूर्णवाक्येन उत्तरत-(केवलं प्रश्नद्वयम्) (2 × 2 = 4)
(i) वसन्ते कौ प्रमुखौ उत्सवौ भवतः?
उत्तरः
वसन्ते द्रौ प्रमुखो उत्सवो स्तः- वसन्तोत्सवः होलिकोत्सवश्च ।
(ii) वसन्ते सर्वत्र प्रकृतिः कीदृशी दृश्यते ?
उत्तरः
वसन्ते सर्वत्र प्रकृतिः विविधवर्णेः कुसुमैः हरितपल्लवेश्च सुसज्जिता दृश्यते ।
(iii) मधुरः ध्वनि कान् आकर्षयति ?
उत्तरः
कोकिलस्य मधुर ध्वनिः सर्वान् जनान् आकर्षयति।
(इ) अस्य अनुच्छेदस्य कृते उपयुक्तं शीर्षकं संस्कृतेन लिखत । (1× 1 = 1)
उत्तरः
वसन्त ऋतुः/ऋतुराजः वसन्तः/ वसन्त ऋतोः महत्वं
(ई) यथानिर्देशम् उत्तरत-(केवलं प्रश्नत्रयम्) (1 × 3 = 3)
(i) नमामः! इति क्रियापदस्य कर्तृपदं किम्?
(क) नराः
(ख) नार्यः
(ग) वयम्
(घ) त्वम्
उत्तरः
(ग) वयम्
(ii) अनुच्छेदे ‘पुष्पैः’ इत्यस्य समानार्थकं पदं किं प्रयुक्तम् ?
(क) विविधवर्णैः
(ख) कुसुमैः
(ग) पल्लवैः
(घ) सुमनैः
उत्तरः
(ख) कुसुमैः
(iii) ‘ अधिकम् ‘ इति पदस्य विलोमपदं किं प्रयुक्तम् ?
(क) न्यूनम्
(ख) शैत्यम्
(ग) रम्यम्
(घ) क्षणम्
उत्तरः
(क) न्यूनम्
(iv) ‘ सर्वत्र रम्यं वातावरणम् अस्ति’ अत्र कः अव्ययः प्रयुक्तः?
(क) रम्यम्
(ख) सर्वत्र
(ग) वातावरणम्
(घ) पर्यावरणम्
उत्तरः
(ख) सर्वत्र
खण्ड-‘ख ” 15 अङ्काः
(रचनात्मकं कार्यम्)
प्रश्न 2. भवान् देवाशः। रामायणं पठनाय मित्रम् अक्षतं प्रोत्ाहितं करतुं लिखिते पत्रे रिक्तस्थानानि पूरयित्वा पत्रं च पुनः उत्तरपुस्तिकायां लिखतु। (½ × 10 = 5)
76, हरिमार्गम्
(i) ___________
दिनांकः
प्रियमित्र _____________ (ii) !
नमोनमः।
अत्र (iii) ___________ तत्रास्तु। गतसप्ताहे मम (iv) _____________ आसीत्। तस्मिन् अवसरे मम पितामहः “रामायणम्” इति (v) ________________ उपहाररूपेण
दत्तवान्। अद्यत्वे अहं तत् पुस्तकं (vi) ______________ पठामि। अतः अधुनां त्वां प्रति पुस्तकविषये लेखितुम् इच्छमि। रामायणं पुस्तकं वस्तुतः (vii) ________________ शिक्षयति। एतस्य पठनेन अस्माकं मनसि भ्रातृभावस्य, मित्रतायाः, पितरं प्रति च (viii) ___________ अपि विकासः भविष्यति। अस्मिन् आधुनिकेयुगे तु अस्य ज्ञानस्य अत्यावश्यकता वर्तते। मम निवेदनम् अस्ति यद् भवान् अपि अस्य पुस्तकस्य (ix) ______________ करोतु अन्यान् च अपि प्रोत्साहितं करोतु । पितृभ्यां मम प्रणामाः।
तव (x) _______________
देवांशः
[मञ्जूषा: पुस्तक, कुशलम्, अक्षत, सुन्दरनगरात्, जन्मदिवसः, मित्रम्, मनोयोगेन, जीवनपद्धतेः, भक्ति भावनायाः, अध्ययनम् ]
उत्तरः
76, हरिमार्गम्
(i) सुन्दरनगरात्
दिनांकः
प्रिय मित्र (ii) अक्षत।
नमोनमः।
अत्र क (iii) कुशलम् तत्रास्तु। गतसप्ताहे मम (iv) जन्मदिवसः आसीत्। तस्मिन् अवसरे मम पितामहः “रामायणम्” इति (v) पुस्तकम् उपहाररूपेण दत्तवान । अद्यत्वे अहं तत् पुस्तकं (vi) मनोयोगेन पठापि। अतः अधुनां त्वां प्रति पुस्तकविषये लेखितुम् इच्छामि । रामायणं पुस्तकं वस्तुतः (vii) भवित भावनायाः शिक्षयति । एतस्य पठनेन अस्माकं मनसि भ्रातृभावस्य, मित्रतायाः, पितरं प्रति च (viii) जौवनपद्भतेः अपि विकासः भविष्यति। अस्मिन् आधुनिकयुगे तु अस्य ज्ञानस्य अत्यावश्यकता वर्तते। मम निवेदनम् अस्ति यद् भवान् अपि अस्य पुस्तकस्य (ix) अध्ययनम् करोतु अन्यान् च अपि प्रोत्साहित करोतु। पितृभ्यां मम प्रणामाः ।
तव (x) मित्रम्
देवांशः xx/xx/xxxx
प्रश्न 3.अधः प्रदत्तं चित्रं दृष्ट्वा मञ्जूषायां प्रदत्तशब्दानां सहायतया पञ्च वाक्यानि संस्कृतेन लिखतः । (1 × 5 = 5)
[मञ्जूषा: नगरस्य, स्तः, भवनानि, बालौ, उड्डयन्ति, पादपान्, पर्यावरणं, प्रसनौ, पक्षिणः, जलपात्रम्, शुद्धम्, भवेयुः, जागरुकाः, सर्वत्र ।]
उत्तरः
चित्रवर्णनम्-
(i) अस्मिन् चतर द्रौ बालौ पादपान् पश्यतः।
(ii) अस्माकं पर्यावरणम् प्रति जागरूकाः भवेयुः
(iii) पर्यावरणम् प्रति सर्वान् जनान् जागरूकाः भवेयुः
(iv) वृक्ारोपणं कूर्वन-द्रौ बालौ प्रसत्रो स्तः।
(v) नगरस्य भवनानि रमणीयानि प्रतीयन्ते ।
अथवा
मञ्जूषाप्रदत्तशब्दानां साहाय्येन निम्नलिखितं विषयम् अधिकृत्य पञ्चभिः संस्कृतवाक्यैः एकम् अनुच्छेदं लिखत। (1 × 5 = 5)
“पर्यावरणम्”
वृक्षाः, वातावरणम्, सन्ति, आक्सीजनं, जीवनवायुः आरोपयेत् हरीतिमा, सर्वत्र, जागरूकाः, संरक्षणम्, वनमहोत्सवः, मान्यते ।
उत्तरः
अनुच्छेद लेखनम्
(i) कानने अनेकं वृक्षाः सन्ति।
(ii) ग्रामस्य वातावरणं शुद्ध भवति।
(ii) पर्यावरण संरक्षणार्थम् अस्मान् प्रयत्नं कूर्युः
(iv) वृक्षाः जौवनवायुं (अथवा-आवसीजनम्) द्दति।
(v) सर्वत्र हरीतिमा दृश्यते।
प्रश्न 4. अधोलिखितानि वाक्यानि संस्कृत भाषया अनद्य लिखत -(केवलं वाक्यपञ्चकम्) (1 × 5 = 5)
(i) माता खाना पकाती है।
Mother cooks food
उत्तरः
माता भोजनं पचति।
(ii) हम सब संस्कृत पठृते है ।
All of us study Sanskrit.
उत्तरः
वयं संस्कृतं पठामः।
(iii) कल विद्यालय का अवकाश रहेगा ।
Tomorrow the school will remain closed
उत्तरः
श्वः विद्यालयस्य अवकाशः भविष्यति।
(iv) कल तुम कहँ थे?
Where were you yesterday?
उत्तरः
हयः त्वं कुत्र आसीः?
(v) तुम सब कलम से लिखो।
All of you write with pen.
उत्तरः
यूयं कलमेन लिखत।
(vi) बच्चा कृत्ते से डरता है।
The child is scared of dog.
उत्तरः
बालः कक्करात् बिधेति।
(vii) क्या मँ अन्दर आऊँ?
May I come in?
उत्तरः
किम् अहम् अन्तः आगच्छानि, प्रविशानि ?
खण्ड-‘ग’ (25 अङ्काः)
(अनुप्रयुक्त व्याकरणम्)
प्रश्न 5. अअधोलिखितवाक्येषु रेखाङ्कितपदेषु सन्धिच्छेदं वा कुरुत । (केवलं प्रश्नचतुष्टयम्) (1 × 4 = 4)
(i) अत्र रामच्छया अस्ति।
उत्तरः
राम ~+ छ्राया
(ii) समाः द्वादश पर्जन्यस्तद् राष्ट नाभिवर्षति
उत्तरः
पर्जन्यः + तद्
(iii) सदैव तन्मयः भूत्वा कार्य कर््तव्यम्।
उत्तरः
तत् + मयः
(iv) रामः + आगच्छति।
उत्तरः
रामो आगच्छति
(v) दिक् + गजः कत्र वसति?
उत्तरः
दिग्गजः
प्रश्न 6. अधोलिखितवाक्येषु रेखाह्कितपदानां समासं विग्रहं वा प्रदत्तविकल्पेभ्यः चित्वा लिखत-(केवलं प्रशनचतुष्टयम् ) (1 × 4 = 4)
(i) सर्वथा समरूपः कूटम्बवृतान्तः।
(क) कुटुम्बः वृतान्तः
(ख) कटुम्बाय वृतान्तः
(ग) कुटुम्बस्य वृतान्तः
(घ) कुटुम्बम् वृतान्तम्
उत्तरः
(ग) कुटुम्बस्य वृतान्तः
(ii) समानं शीलं व्यसनं येषां तेषु सख्यम्।
(क) समानशीलव्यसनेषु
(ख) समानशीलव्यसनम्
(ग) समानशीलव्यसनानि
(घ) समानशीलव्यसनेभ्यः
उत्तरः
(क) समानशीलव्यसनेषु
(iii) न हि निर्मलं जलम्
(क) मलस्य योग्यम्
(ख) मलस्य अभावः
(ग) मलं प्रति
(घ) मलम् अनतिक्रम्य
उत्तरः
(ख) मलस्य अभावः
(iv) व्याघ्रचित्रकौ नदीजलं पातुम् आगतौ ।
(क) व्याघ्रौ चित्रकौ च
(ख) व्याघ्रः च चित्रको च
(ग) व्याघ्रौ च चित्रकः च
(घ) व्याघ्रः च चित्रकः च
उत्तरः
(घ) व्याघ्रः च चित्रकः च
(v) सः वृषभं च वृषभं च नीत्वा गृहमगात्।
(क) वृषभाः
(ख) वृषभान्
(ग) वृषभौ
(घ) वृषभाभ्याम्
उत्तरः
(ग) वृषभौ
प्रश्न 7. अधोलिखितवाक्येषु रेखाद्धितपदानां प्रकृतिप्रत्ययौ संयोज्य विभज्य वा समुचितम् उत्तरं विकल्पेभ्यः चित्वा वाक्यानि उत्तरपुस्तिकायां लिखत। (केवलं प्ररुनचतुष्टयम्) (1 × 4 = 4)
(i) हरिततरूणां ललितलतानां माला रमणीया ।
(क) रमणीय + आ
(ख) रमणीया + आ
(ग) रमणीय + राप्
(घ) रमणी + टाप्
उत्तरः
(ग) रमणीय + राप्
(ii) बुद्धिमान् जनः सदैव सफलः भवति।
(क) बुद्धि + मतुप्
(ख) बुद्धि + शानच्
(ग) बुद्धि + त्व
(घ) बुद्धि + मत्
उत्तरः
(क) बुद्धि + मतुप्
(iii) हिमस्य शीतल + त्व लोके प्रसिद्धम् अस्ति।
(क) शीतलत्व
(ख) शीतलत्वम्
(ग) शीतलता
(घ) शीतलत्वाम्
उत्तरः
(ख) शीतलत्वम्
(iv) कुसुमावलिः समीरचालिता मे वरणीया।
(क) समीरचालित + टाप्
(ख) समीरचालित + त्व
(ग) समीरचालित + तल्
(घ) समीर चलित + क्त
उत्तरः
(ग) समीरचालित + तल्
(v) युद्धे बलवत् + डीप् नारी एव विजयं लभते।
(क) बलवति
(ख) बलवान्
(ग) बलवती
(घ) बलमती
उत्तरः
(ग) बलवाती
प्रश्न 8. अधोलिखिते संवादे वाच्यानुसारं रिक्तस्थानपूर्ति कुरुत । (केवलं प्रश्नत्रयम्) (1 × 3 = 3)
(i) देवांशः-मित्र) त्वं कुत्र ……………….. ?
(क) गच्छसि
(ख) पठसि
(ग) लिखसि
(घ) दृश्यसि
उत्तरः
(क) गच्छसि
(ii) हदयः- मित्र! …………………. तु पुस्तकालयं गम्यते।
(क) त्वया
(ख) मया
(ग) तेन
(घ) त्वाम्
उत्तरः
(ख) मया
(iii) देवांशः- …………………. अपि त्वया सह चलामि।
(क) अहम्
(ख) त्वम्
(ग) सः
(घ) मया
उत्तरः
(क) अहम्
(iv) हदयः- किं तत्र त्वया पुस्तकं …………………… ?
(क) लिख्यते
(ख) खाद्यते
(ग) पठयते
(घ) पद्यन्ते
उत्तरः
(ग) पट्यते
प्रश्न 9. विद्यालयस्य समयसारिणीम् उचितसमयवाचकैः पदैः पूरयित्वा लिखत । (केवलं प्रश्नचतुष्टयम्) (1 × 4 = 4)
(i) प्रातः _____________ वादने प्रार्थना । (7:30 प्रातः)
उत्तरः
सार्धसप्तवादने
(ii) प्रातः ________________ अद्धावकाशः। (10:00 प्रातः)
उत्तरः
दशवादने
(iii) प्रातः ______________ वादने पञ्चमः कालांशः। (10:15 प्रातः)
उत्तरः
सपाददशवादने
(iv) मध्याह्ने ______________ वादने पूर्णः अवकाशः। (12:45 मध्याह्ने)
उत्तरः
पादोन एक वादने
(v) छत्रैः _____________ वादने पाठः कण्ठस्थः कर्तव्यः। (5:00)
उत्तरः
पञ्चवादने
प्रश्न 10. मञ्जुषायां प्रदत्तैः उचितैः अव्ययपदैः अधोलिखितवाक्येषु रिक्तस्थानानि पूरयतः – (केवलं प्रश्नत्रयम्) (1 × 3 = 3)
(i) ते सभायां
उत्तरः
वृथा
(ii) यदि त्वं मां मुक्त्वा यासि बेलाप्यवेला स्यात्।
उत्तरः
तदा
(iii) यूयम् प्रयासं करुत।
उत्तरः
अर्पि
(iv) र्गिषु अवकरं न क्षिपयुः।
उत्तरः
इतस्ततः
[मञ्जूषा – तदा, इतस्ततः, वृथा, अपि]
प्रश्न 11. अधोलिखितवाक्येषु रेखाङ्कित पदम् अशुद्धम् अस्ति। प्रदत्तविकल्पेषु शुद्धम् उत्तरं चित्वा वाक्यं पुनः लिखत। (केवलं प्रश्नत्रयम्) (1 × 3 = 3)
(i) यूयं पाठं पठति।
(क) पठथ
(ख) पठसि
(ग) पठन्ति
(घ) पठथः
उत्तरः
(क) पठथ
(ii) वृक्षे अनेकानि आम्रं सन्ति ।
(क) आग्ने
(ख) आम्रस्य
(ग) आग्राणि
(घ) अग्रेषु
उत्तरः
(ग) आम्राणि
(iii) अयं मम सखी अस्ति।
(क) इदम्
(ख) इयम्
(ग) एतत्
(घ)सः
उत्तरः
(ख) इयम्
(iv) राधा श्वः मम गृहम् आगच्छत्।
(क) आगमिष्यतः
(ख) आगच्छति
(ग) आगमिष्यति
(घ) आगच्छथ
उत्तरः
(ग) आगमिष्यति
खण्ड-‘घ’
(पठित-अवबोधनम्)
प्रश्न 12. अधोलिखितं गद्यांशं पठित्वा प्रदत्तपरष्नानाम् उत्तराणि संस्कृतेन लिखत। (5)
कश्चन् निर्धनो जनः भूरि परिश्रम्य कश्चिद् वित्तमुपार्जितवान्। तेन वित्तेन स्वपुत्रम् एकस्मिन् महाविद्यालये प्रवेशं दापयितुं सफलो जातः। तत्तनयः तत्रैव छात्रावासे निवसन् अध्ययने संलग्नः समभूत्। एकदा स पिता तनुजस्य रुग्णतामाकर्ण्यं व्याकुलो जातः पुत्र द्रष्टुं च प्रस्थितः । ‘परमर्थकार्श्येन पीडितः स सयान विहाय पदातिरेव प्राचलत्। पदातिक्रमेण संचलन् सायं सतयेऽप्यसौ गन्तव्याद् दूरे आसीत्। निशान्धकारे प्रसृते विजने प्रदेशे पदयात्रा न शुभावहा * इति विचार्य स पाश्वस्थिते ग्रामे रात्रिनिवासं कर्तुं कञ्चिद् गृहस्थमुपागतः। ”
करुणापरो गृही तस्मै आश्रयं प्रायच्छत्।
(अ) एकपदेन उत्तरत-(केवलं प्रश्नद्वयम्) (½ × 2 = 1)
(क) कीदृशः जनः भूरि परिश्रम्य किञ्चिद् वित्मुपार्जितवान् ?
उत्तरः
निर्धनोजनः।
(ख) तनयः कुत्र निवसन् अध्ययने संलग्नः समभूत्?
उत्तरः
छात्रावासे ।
(ग) करुणापरो गृही कस्मै आश्रयं प्रायच्छत् ?
उत्तरः
निर्धनजनाय। (तस्यै)
(आ) पूर्णवाक्येन उत्तरत-(केवलं प्रश्नद्वयम्) (1 × 2 = 2)
(क) स पिता किमर्थं व्याकुलो जातः?
उत्तरः
स पिता तनजस्य रूग्णतामा कर्ण्यं व्याकुलो जातः।
(ख) सः किं विचार्य पाश्वस्थिते ग्रामे रात्रिनिवासं कर्तुं कश्चिद् गृहस्थमुपागतः?
उत्तरः
निशान्धकरे प्रसृते विजने प्रदेशे पदयात्रा न शुभावहा इति विचार्य स पाश्वस्थिते ग्रापे रात्रि निवासंकर्तु कच्चिद् गृहस्थमुपागतः।
(ग) अजिति वित्तेन सः जनः किम् अकरोत्?
उत्तरः
अर्जितिन वित्तेन सः स्वपुत्रम् एकस्मिन् महाविद्यालये प्रवेशकार्याय व्ययमकरोत्।
(इ) निर्देशानुसारम् उत्तरत-(केवलं प्रश्नद्वयम्) (1 × 2 = 2)
(क) “परमर्थकार्श्येन पीडितः सः बसयानं विहाय पदातिरेव प्राचलत्” अत्र वाक्ये कर्तृपदं किम्?
उत्तरः
सः कर्तृपदम्।
(ख) ‘ करुणापरः” इति विशेषणपदस्य विशेष्यपदं किम्?
उत्तरः
गृही ‘ विशेष्यपदम्।
(ग) “पुत्रस्य ‘ इति पदस्य किं पर्यायपदं गद्यांशे प्रयुक्तम् ?
उत्तरः
“तनयः’ इति पर्यायपदम्।
प्रश्न 13. अधोलिखितं पद्यांशं पठित्वा प्रदत्त प्र्नानाम् उत्तराणि संस्कृतेन लिखत- 5
रेरे चातक । सावधानमसा मित्र क्षणं श्रूयताम् अम्भोदाः
अम्भोदाः बहवो कि सन्ति गगने सर्वेऽपि नैतादृशाः।
केविद् वृष्टिभिरा््रयन्ति वसुधां गर्जन्ति केचित् वृथा,
यं यं पश्यसि तस्य तस्य पुरतो मा ब्रूहि दीनं वचः।।
प्रश्नाः
(अ) एकपदेन उत्तरत-(केवलं प्रशनद्यम्) (½ × 2 = 1)
(क) सावधानमनसा क्षणं मम वार्ता श्रूयताम् मेघः केन कथयति?
उत्तरः
चातकेन
(ख) गगने एतादृशः के न सन्ति?
उत्तरः
अम्भोदाः
(गं) काभिः वसुधां मेघाः आ्द्रयन्ति ?
उत्तरः
वृष्टिधिः।
(आ) पूर्णवाक्येन उत्तरत-(केवलं प्रश्नद्वयम्) (1 × 2 = 2)
(क) अम्भोदः वृष्टिभिः काम् आरदरयन्ति ?
उत्तरः
अम्भोदा वृष्टिथिः वसुधाम् आर्द्रयन्ति।
(ख) यं यं पश्यसि तस्य तस्य पुरतः कौदृशं वचः मा ब्रूहि?
उत्तरः
यं यं पश्यसि तस्य तस्य पुरतः दीनं वचः मा ब्रूहि।
(ग) गगने कंचिद् वृथाः गर्जन्ति ?
उत्तरः
गगने मेघाः वृथाः गर्जन्ति।
(इ) निर्देशानुसारम् उत्तरत / भाषिककार्यम् -(केवलं प्रश्नद्वयम्) (1 × 2 = 2)
(क) “अम्भोदः, वृष्टिभिः वसुधाम् आरदरयन्ति’ अत्र कः कर्तृपदं प्रयुक्तम्” ।
उत्तरः
अम्भोदाः
(ख) “पृथ्वीम् ‘ इत्यर्थे कः पर्यायः प्रयुक्तः ?
उत्तरः
वसुधाम्
(ग) ‹पाताले’ अस्य पदस्य कः विलोमं प्रयुक्तम् ?
उत्तरः
गगने।
प्रश्न 14. अधोलिखितं ना्यांशं पठित्वा प्रदततप्रश्नानाम् उत्तराणि संस्कृतेन लिखत- 5
लव: – भ्रातरावावां सोदर्यौ ।
रामः – समरूपः शरीरसन्नवेशः। वयसस्तु न किञ्चिदन्तरम्।
लवः – आवां यमलौ।
रामः – सम्प्रति युज्यते। किं नामधेयम् ?
लवः – आर्यस्य वन्दनायां लव इत्यात्मानं श्रावयामि ( कुशं निर्दिश्य) आर्यौऽपि गुरुचरणवन्दनायाम् _______________ ।
कशः – अहमपि कुश इत्यात्मानं श्रावयामि ।
रामः – अहो ! उदात्तरम्यः समुदाचारः। किं नामधेयो भवतोर्गुरुः ?
लवः – ननु भगवान् वाल्मीकिः।
(अ) एकपदेन उत्तरत- (कवलं प्रश्नद्वयम्) (½ × 2 = 1)
(क) लवं कः पृच्छति यत् किं नामधेयम् ?
उत्तरः
रामः
(ख) लवकुशयो : गुरुः कः ?
उत्तरः
वाल्पीकिः
(ग) उदात्तरम्यः कः ?
उत्तरः
समुदाचारः
(आ) पूर्णवाक्येन उत्तरत- (केवलं प्रश्नद्वयम्) (1 × 2 = 2)
(क) कुशः किं कथयति?
उत्तरः
अहमपि कश इत्यात्मानं श्रावयापि।
(ख) भ्रातरावावां सोदरयो इति श्रुत्वा रामः किं कथयति?
उत्तरः
रामः श्रुत्वा कथयति-समरूपः शरीर सन्निवेशः, बयसस्तु न किच्विद्न्तरम्।
(ग) समरूपः शरीरसन्विशः कौ स्तः ?
उत्तरः
समरूपः सन्विशः लवकुशौ स्तः।
(इ) निर्देशानुसारम् उत्तरत- (केवलं प्रश्नद्वयम्) (1 × 2 = 2)
(क) “समरूपः शरीरसन्निवेशः” अत्र किं विरोषण पदं प्रयुक्तम् ?
उत्तरः
समरूपः
(ख) “अहमपि कश इत्यात्मानं श्रावयामि” अश्र किं क्रियापदं प्रयुक्तम् ।
उत्तरः
श्रवयानि
(ग) “उदात्ररम्यः समुदाचरः” अत्र किं विशेष्य पदं ?
उत्तरः
समुदाचारः
प्रश्न 15. रेखाङ्कित पदानि आधृत्य प्रश्ननिर्माणं कुरुत- (केवलं प्रश्नचतुष्टयम्) (1 × 4 = 4)
(i) कालायसचक्रं सदा वक्र भ्रमति।
उत्तरः
किंसदा वक्रम् भ्रमति?
(ii) सा निजबुद्धया भयाद् विमुक्ता ।
उत्तरः
सा कया भयाद् विमुक्ता ?
(iii) रामः सवाघ्पम् अवलोकयति।
उत्तरः
क: सवाष्पम् अवलोकयति ?
(iv) करुणापरो गृही तस्मै आश्रयं प्रायच्छत् ।
उत्तरः
करुणापरो गृही कस्मै आश्रयं प्रायच्छत् ?
(v) ललितलतानां माला रमणीया ।
उत्तरः
कासां माला रमणीया ?
प्रश्न 16. मञ्जूषातः समुचितपदानि चित्वा अधोलिखित श्लोकस्यः अन्वयं पूरयत- (1 × 4 = 4)
य इच्छात्यामनः श्रेय प्रभूतानि सुखानि च।
न कूर्यादहितं कर्म स परेभ्यः कदापि च॥
अन्वयः- यः (i) _________ श्रेयः प्रभूतानि (ii) _________ च इच्छति, सः (iii) ________ अहितं कर्म (iv) ____________ चन कूर्यात्।
मञ्जूषा
कदापि, आत्मनः, सुखानि, परेभ्यः
उत्तरः
अन्वयः-यः आत्यनः श्रेयः प्रभूतानि (i) सुखानि च इच्छति सः (ii) परेभ्यः अहितं कर्मं (iii) कदापि च न कूर्यात्
अथवा
मञ्जूषायाः साहाय्येन प्रदत्तश्लोकस्य भावार्थे रिक्तस्थानानि पूरयित्वा पुनः लिखत- (1 × 4 = 4)
आलस्यं हि मनुष्याणां महान् रिपुः।
नास्त्युद्यसमो बन्धुः कृत्वा यं नावसीदति ।
भावार्थः- अस्य भावोऽस्ति यत् (i) ________________ शरीरे स्थितम्, (ii) _________________ एव तेषां महान् शत्रुः अस्ति। एवमेव पुरुषार्थः इव तेषां कोऽपि अन्यः (iii) ________________ नास्ति। तं (पुरुषार्थ) कृत्वा (iv) __________________ कदापि न दुःखितो भवति ।
[मञ्जूषा: मानवः, मानवानाम्, बन्धुः, आलस्यम्।]
उत्तरः
भावार्थः
अस्य भावोऽस्ति यत् (i) मानवानाम् शरीरे स्थितम् (ii) आलस्यम्, एव तेषां महान् शत्रुः अस्ति। एवमेव पुरुषार्थ हुव तेषां कोऽपि अन्यः (iii) बन्धुः नास्ति। तं (पुरुषार्थ) कृत्वा । (iv) मानवः कदापि न दुःखितो भवति।
प्रश्न 17. अधोलोखितं समुचितं क्रमेण लिखत- (½ × 8 = 4)
(i) तस्य मृतशरीरं राजमार्गं निकषा वर्तते ।
(ii) अन्येद्युः तौ न्यायालये स्व-स्व पक्षं पुनः स्थापितवन्तौ ।
(iii) न्यायाधीशो बंकिमचनदरः उभाभ्यां पृथक्-पृथक् विवरणं श्रुतवान्।
(iv) तदैव कश्चत् तत्रत्यः कर्मचारी तत्रागत्य न्यवेदयत् यत् इतः क्रोशद्वयान्तराले कश्चिज्जनः केनापि हतः।
(v) न्यायाधीशः आरक्षिणम् अभियुक्तं च तं शवं न्यायालये आनेतुमादिष्टवान्।
(vi) ततोऽसौ तौ अग्रिमे दिने उपस्थातुम् आदिष्टवान् ।
(vii) सर्वं वृत्तमवगत्य स तं निर्दोषम् अमन्यत आरक्षिणं च दोषभाजनम्।
(viii) किन्तु प्रमाणाभावात् स निर्णेतुं नाशक्नोत् ।
उत्तरः
(iii) न्यायाधीशो बंकिमचन्द्रः उभाभ्यां पृथक्-पृथक् विवरणं श्रुतवान् ।
(vii) सर्व वृत्तमवगत्य स तं निर्दोषम् अमन्यत आरक्षिणं च दोषभाजनम्।
(viii) किन्तु प्रमाणाभावात् स निर्णेतुं नाशक्नोत् ।
(vi) ततोऽसौ तौ अग्रिमे दिने उपस्थातुम् आदिष्टवान् ।
(ii) अन्येद्युः तौ न्यायालये स्व-स्व पक्षं पुनः स्थापितवन्तो ।
(iv) तदैव कश्चित् तत्रत्यः कर्मचारी तत्रागत्य न्यवेदयत् यत् इतः क्रोश्वयान्तराले कश्चिज्जनः केनापि हतः।
(i) तस्य मृतशरीरं राजमार्ग निकषा वति ।
(v) न्यायाधीशः आरक्षिणम् अभियुक्तं च तं शवं न्यायालये आनेतुमादिष्टवान्।
प्रश्न 18. अधोलिखितानां पदानां पर्यायं लिखत- (केवलं प्रश्नत्रयम्) (1 × 3 = 3)
(i) वानरः गजस्य पुच्छं विधूय वृक्षोपरि आरोहति।
(क) मर्कटः
(ख) तुदतः
(ग) गर्दभः
(घ) गजः
उत्तरः
(क) मर्कटः
(ii) नौ जलधौ विल्लवेत्।
(क) निमज्जेत्
(ख) विशीर्येत्
(ग) जायेत्
(घ) ज्ञायेत
उत्तरः
(क) निमज्जेत्
(iii) त्वम् वराकन् मीनान् छलेन अधिगृहुय कऋरूरतया भक्षयसि ।
(क) गृहीत्वा
(ख) त्यक्त्वा
(ग) आहत्य
(च) आगम्य
उत्तरः
(क) गृहीत्वा
(iv) सः कृक्ष्छेण भारम् उद्वति ।
(क) काठिन्येन
(ख) कठिनम्
(ग) कठिनता
(घ) कठिनया
उत्तरः
(क) काठिन्येन