Students can access the CBSE Sample Papers for Class 10 Sanskrit with Solutions and marking scheme Set 8 will help students in understanding the difficulty level of the exam.
CBSE Sample Papers for Class 10 Sanskrit Set 8 with Solutions
समयः 3 होराः
पूर्णाकः 80
सामान्यनिर्देशः
- कृपया सम्यक्तया परीक्षणं कुर्वन्तु यत् अस्मिन् प्रश्नपत्र मद्धितानि सन्ति।
- कृपया सम्यक्तया परीक्षणं कूर्वन्तु यत् अस्मिन् प्रश्नपत्रे 18 प्रश्नाः सन्ति।
- अस्मिन् प्रश्नपत्रे चत्वारः खण्डाः सन्ति।
प्रश्नपत्रस्वरूपम्-
‘क’ खण्डः – अपठितावबोधनम् – 10 अङ्काः
‘ख’खण्डः – रचनात्मककार्यम् – 15 अङ्काः
‘ग’ खण्डः – अनुप्रयुक्तव्याकरणम् – 25 अङ्काः
‘घ’ खण्डः – ड पठितावबोधनम् – 30 अङ्काः - प्रत्येकं खण्डम् अधिकृत्य उत्तराणि एकस्मिन् स्थाने क्रमेण लेखनीयानि।
- उत्तरलेखनात् पूरव प्रश्नस्य क्रमाङ्कः अवश्यं लेखनीयः।
- प्रश्नस्य क्रमादधः प्रशनपत्रानुसारम् अवश्यमेव लेखनीयः।
- सर्वेषा प्रश्नानाम् उत्तराणि संस्कृतेन लेखनीयानि ।
- प्रश्नानां निर्देशाः ध्यानेन अवश्यं पठनीयाः।
खण्ड-‘क’ (10 अङ्काः)
(अपठिति अवबोधनम्)
प्रश्न 1. अधोलिखितम् अनच्छेदं परित्वा प्रदत्प्रश्नानाम् उत्तराणि संस्कृतेन लिखत-10
नृपः अपश्यत् यत् साधुः अतीव तन्मयभावेन आश्रमस्य समीपे पृथिवीं खनति स्म। खनित्रेण खननकार्यं कुर्वन् सः श्रान्तोऽभवत्। सः नृपस्य स्वागतमकरोत् तत्पश्चात् स्वकार्ये संलग्नः अभवत्। नृपोऽवदत्-अहं जिज्ञासावशः भवतां सकाशम् आगच्छम्। अहंअहं ज्ञातुमिच्छामि यत् जीवने सफलतायाः किं रहस्यम्? किं कार्यं सर्वाधिकमावश्यकमस्ति? सर्वतः प्रथमं मया किं करणीयम् ? एतच्छुत्वा साधुः तष्णीमभवत्। भूमिखननकार्ये एव संलग्नोऽभवत्। किञ्चित्कालपर्यनतं नृपः तमपश्यत्। खननकार्य कुर्वन्तं साधुं दृष्ट्वा सः दयाभिभूतोऽभवत्। नृपोऽवदत्- भवान् खनित्रं महयं प्रयच्छ, अहमेतत् कार्यं करिष्यामि। साधुः तस्मै खनित्रमयच्छत्। नृपः खननकार्ये संलग्नः अभवत्। सूर्ये अस्तंगते नृपः साधुमवदत्-“यदि भवान् मम प्रश्नानामुत्तरं न जानाति, तर्हिं अहम् इतः गमिष्यामि।” साधुः कथयति-यः स्वकार्याणि मनोयोगेन करोति तस्य सहायतार्थं सर्वे आगच्छन्ति।
प्रश्नाः –
(अ) एकपदेन उत्तरत- (केवलं प्रश्नद्वयम्) (1 × 2 = 2)
(i) आश्रमस्य समीपे कः पृथिवीं खनति स्म?
उत्तरः
साधुः
(ii) केन उपकरणेन साधुः भूमिं खनति स्म ?
उत्तरः
खनित्रेण
(iii) कस्मिन् कार्यो एव संलग्नोऽभवत् ?
उत्तरः
भूमिखननकार्ये
(आ) पूर्णवाक्येन उत्तरत- (केवलं प्रश्नद्वयम्) (2 × 2 = 4)
(i) दयाभिभूतः नृपः साधुं दृष्टवा किमवदत्?
उत्तरः
दयाभिभूतः नृपः साधुं दृष्ट्वा अबदत्- भवान् खनित्रं महयं प्रयच्छ अहमेतत् कार्य करष्यिामि।
(ii) सूरये अस्तं गते नृपः साधुं किमकथयत् ?
उत्तरः
सूर्ये अस्तं गते नृपः साधुम् अकथयत्-“यदि भवान् मम प्रश्नानामुत्तरं न जानाति, तर्हि अहम् हतः गमिष्यामि ।
(iii) सः कथम् श्रान्तोऽभवत्?
उत्तरः
खनित्रेण खननकार्य कूर्वन् सः श्रान्तोऽभवत्।
(इ) उपयुक्तं शीर्षकं-अस्य अनुच्छेदस्य कृते समुचितं शीर्षकं लिखत । (1× 1 = 1)
उत्तरः
उपयुक्तं शीर्षकं – नृपस्य उदारता, साधोः महानता
(ई) निर्देशानुसारम् उत्तरत- (केवलं प्रश्नत्रयम्) (1 × 3 = 3)
(i) ‘अहं जिज्ञासाभावेन भवतां सकाशम् आगच्छम्।’ अत्र भवताम् इति पदं कस्मै प्रयुक्तम् ?
(क) साधवे
(ख) नृपाय
(ग) आश्रमाय
(घ) नृपम्
उत्तरः
(क) साधवे
(ii) ‘समीपम्’ इति शब्दस्य पर्यायपदं किं प्रयुक्तम् ?
(क) पारशव
(ख) सकाशम्
(ग) पश्चात्
(घ) अनु
उत्तरः
(ख) सकाशम्
(iii) ‘आगच्छन्ति’ इति क्रियापदस्य कर्तृपदं किं प्रयुक्तम् ?
(क) सर्वे
(ख) तस्य
(ग) सहायतार्थं
(घ) यदि
उत्तरः
(क) सर्वे
(iv) अत्र गह्ांशे “उदिते” इत्यर्थे किम् विलोमपदं प्रयुक्तम् ?
(क) अस्तंगते
(ख) जीवने
(ग) खननकार्ये
(घ) अदिते
उत्तरः
(क) अस्तंगते
खण्ड-‘ख’ (15 अङ्काः)
(रचनात्मकं कार्यम्)
प्रश्न 2. पर्यावरणाधिकारिणं प्रति पत्रम् लिखत- (½ × 10 = 5)
(i) ______________
श्रीमन्तः पर्यावरणाधिकारी महोदयाः
पर्यावरणविभागः
सोनीपतनगरम् (हरियाणा)
(ii) _________ अस्माकं कषत्रस्य महती समस्या अस्ति। पर्यावरणस्य (iii) ______________ अहम् स्वगृहस्य उद्याने विविधान् (iv) _______________ आरोपयिष्यामि। गृहं राजमार्गं च उभयतः (v) ______________ वृक्षाः आरोपयितुम् इच्छामि । प्रदूषणपरान् उद्योगान् नगरात् प्रयत्नं करिष्यामि । उद्योगानाम् (vi) ___________________ नदीषु न पातयितुं (vii) ___________________ वाहनानाम् प्रयोगे तकान् (ix) __________________ । ध्वनि प्रवद्धनरोद्धूम् जनजागरणम् करिष्यामि । यतः पर्यावरणस्य रक्षणेन (x) _________________ रक्षा।
भवदीयः
कपिलः
दिनाङ्कः
[मञ्जूषा: अस्माकम्, पादपान्, अवकरम्, पर्यावरणप्रदूषणम्, सेवायाम्, सघनाः, करिष्यामि, स्थापयितुम्, रक्षायै, जनान्]
उत्तरः
(i) सेवायाम्
श्रीमन्तः पर्यावरणाधिकारी महोदयाः
पर्यावरणविभागः
सोनीपतनगरम् (हरियाणा)
(ii) पर्यावरणप्रदूषणम् अस्माकं कषत्रस्य महती समस्या अस्ति। पर्यावरणस्य (iii) रक्षायै अहम् स्वगृहस्य उद्याने विविधान् (iv) पादपान् आरोपयिष्यामि। गृहं राजमार्गं च उभयतः (v) सघनाः वृक्षाः आरोपयितुम् इच्छामि । प्रदूषणपरान् उद्योगान् नगरात् दूरे (vi) स्थापयितुं प्रयत्तं करिष्यामि । उद्योगानाम् (vii) अवकर्ं नदीषु न पातयितुं (viii) जनान् वाहनानां प्रयोगे तर्कान् (ix) करिष्यामि । ध्वनि प्रवर्धन रोद्ध जनजागरणं करिष्यामि । यतः पर्यावरणस्य रक्षणेन (x) अस्माकं रक्षा। ॥
भवदीयः
कपिलः
दिनाः xx/xx/xxxx
प्रश्न 3. मञ्जूषायां प्रदत्तशब्दानां सहायतया चित्र दृष्ट्वा पञ्चवाक्यानि संस्कृतेन लिखत । (1 × 5 = 5)
[मञ्जूषा: ग्रामीणजनाः कष्टेन, गावः, स्वच्छम्, नयति, जीवन्ति, वातावरणम्, परिश्रमेण, पादाभ्याम्, शकटम्, चलन्ति, उटजाः, सन्ति, घटम्, शिरसि]
उत्तरः
चित्रवर्णनम्-
(i) ददं चित्र ग्राम्यजीवनस्य अस्ति।
(ii) अस्मिन् चित्रे अनेकं उटजाः सन्ति।
(iii) ग्रामीणजनाः परिश्रमेण कार्येषु सफलतां प्राप्नुवन्ति ।
(iv) एषा महिला शिरसि घटं नयति।
(v) ग्रामस्य वातावरणं स्वच्छं भवति।
अथवा
मञ्खूषाप्रदत्तशब्दानां साहाय्येन निम्नलिखितं विषयम् अधिकृत्य पञ्चभिः संस्कृतवाक्यैः एकम् अनुच्छेदं लिखत- (1 × 5 = 5)
“दीपावलिः”
मञ्जूषा
दीपानां पड्कितः, जनाः, रात्रौ, पूजयन्ति, प्रतीकम्, मिष्टानम्, वितरन्ति, स्फोयन्ति, दीपमालिकोत्सवः, उल्लासमयम्, अमावस्यायाम्, उत्साहेन, बालकाः अपि
उत्तरः
अनुच्छेद लेखनम्-
(i) दीपाबलिः उत्सवः कार्तिकमासास्य अमावस्यायां भवति ।
(ii) सायंकाले सर्वे जनाः दीपानां मालाः प्रज्वालयन्ति।
(iii) रात्रौ जनाः लक्ष्म पूजयन्ति मिष्टान्ननि च वितरन्ति ।
(iv) बालकाः अपि स्फोटकानि स्फोटयन्ति प्रसन्नाः भवन्ति च।
(v) दीपावलिः पावनतायाः उल्लासस्य च प्रतीकमस्ति।
प्रश्न 4. अधोलिखितानि वाक्यानि संस्कृतभाषया अनूद्य लिखत। (केवलं वाक्यपञ्चकम्) – (1 × 5 = 5)
(i) भारतवासी धार्मिक होते है।
Indians are religious.
उत्तरः
भारतवासिनः धार्भिकाः भवन्ति ।
(ii) प्रातःकाल प्रकृति मेँ नवीनता आ जाती है।
There is innovation in nature in the morning.
उत्तरः
प्रभावतकाले प्रकृतौ नवीनताम् आयाति।
(iii) वेदंपादी प्रातः काल वेदपाठ करते है।
Vedreaders reads ved lesson in the morning.
उत्तरः
वेदपाठिनः प्रभाते वेदपाठं कूर्वन्ति।
(iv) कमलो पर भौरे गुंजार करते है ।
Bumble bees on Lotus.
उत्तरः
कमलेषु भ्रमराः गुंजारं कूर्वन्ति।
(v) हमारे देश में प्रजा हितैषी राजा थे।
There were public lover king in our country.
उत्तरः
अस्मांक देशे प्रजाहितेषिणः नृपा आसन्।
(vi) पुष्कर तीर्थो का राजा कहलाता हे ।
Puskar calls king of pilgrimage.
उत्तरः
पुष्कर तीर्थानां नृपः कथ्यते।
(vii) मोर नदी के किनारे नाचता है ।
Peacock dance at river of bank
उत्तरः
मयूरः नद्याः तीरे नृत्यति।
खण्ड-‘ग’ (25 अङ्काः)
(अनुप्रयुक्त व्याकरणम्)
प्रश्न 5. अधोलिखितवाक्येषु रेखाङ्कितपदेषु सन्धि सन्धिच्छेदं वा कुरुत । (केवलं परश्नचतुष्टयम्) (1 × 4 = 4)
(i) लेखस्य विवरणम् अत्र उल्लिखितम्।
उत्तरः
उत् + लिखितम्
(ii) चलचित्रं दृष्ट्वा सर्वे दर्शकाः बहिरगच्छन्ति।
उत्तरः
बहिः + गच्छन्ति
(iii) मनसः निग्रहं वायोरिव कठिनम्।
उत्तरः
वायुः + इव
(iv) तत् + श्रुत्वा वनराजः वानरान् अवदत्।
उत्तरः
तच्छ्रत्वा
(v) गुरुः शिष्यं सत् + मार्गम् दर्शयति।
उत्तरः
सन्मार्गम्
प्रश्न 6. अधोलिखितवाक्येषु रेखाङ्कितपदानां समासं विग्रहं वा प्रदत्तविकल्येभ्यः चित्वा लिखत । (केवलं प्रश्नचतुष्टयम्) (1 × 4 = 4)
(i) देवानाम् अधिपतिः नृपस्य दानवीरतां परीक्षितुम् आगतः।
(क) देवअधिपतिः
(ख) देवाधिपतिः
(ग) देवस्याधिपतिः
(घ) देवधिपतेः
उत्तरः
(ख) देवाधिपतिः
(ii) ततः व्यासनारदौ प्रविशतः।
(क) व्यासः च नारदः च॒
(ख) नारदः च व्यासः च
(ग) व्यासः नारदः उभे
(घ) व्यासेनारदे च
उत्तरः
(क) व्यासः च नारदः च॒
(iii) मुनिः प्रत्यहं स्नातुं नदीम् अगच्छत्।
(क) अहनि अहनि प्रति
(ख) अहं अहं प्रति
(ग) प्रति अहं
(घ) प्रति प्रति अहं
उत्तरः
(क) अहनि अहनि प्रति
(iv) त्रैलोक्यं दहन् इव प्रचण्डाः ज्वालाः यस्य सः अग्निः परितः प्रसरति ।
(क) प्रचण्डानलः
(ख) प्रचण्डज्वालः
(ग) प्रचण्डाग्निः
(घ) प्रचण्डानलान्
उत्तरः
(ख) प्रचण्डज्वालः
(v) सहस्रांशुः न भासते।
(क) सहस्त्राणि अंशवः
(ख) सहस्रम् अंशव यस्य सः
(ग) सहस्त्राम् अंशवः यस्मिन् सः
(घ) सहस्त्रं अंशुः यस्मिन् सः
उत्तरः
(ख) सहस्रम् अंशव यस्य सः
प्रश्न 7. अधोलिखितवाव्येषु रेखा्भितपदाना प्रकृतिप्रत्ययौ संयोज्य विभज्य वा समुचितम् उत्तरं प्रदत्तविकल्येभ्यः चित्वा लिखत । (केवलं प्रश्नचतुष्टयम्) (1 × 4 = 4)
(i) सुकरातः महान् दार्शनिकः अभवत्।
(क) दर्शन + ठक्
(ख) दार्शन + क
(ग) दर्श+ढ्क्
(घ) दार्शनि + इकः
उत्तरः
(क) दर्शन + ठक्
(ii) हनुमान् श्रीरामस्य अद्वितीयः भक्तः आसीत्।
(क) हनु + मतुप्
(ख) हनु + वतुप्
(ग) हनु +क्त
(घ) हनु + शानच्
उत्तरः
(क) हनु + मतुप्
(iii) द्रौपदी स्वाभिमानिन् + डीप् आसीत्।
(क) स्वभिमानी
(ख) स्वाभिमानिनी
(ग) स्वाभिमानि
(घ) स्वाभिमान + ई
उत्तरः
(ख) स्वाभिमानिनी
(iv) तस्य पटुता दृष्ट्वा सर्वेः आश्यर्चचकिताः अभवन्।
(क)पटु+ता
(ख) पटु + तल्
(ग) षटु+आ
(घ) पटुत + आ
उत्तरः
(ख) पटु + तल्
(v) पुष्पाणां कोमल + त्व सर्वान् आनन्दयति।
(क) कोमल
(ख) कोमलत्वम्
(ग) कोमलत्वाम्
(घ) कोमलतु
उत्तरः
(ख) कोमलत्वम्
प्रश्न 8. अधोलिखित संवादे रिक्त स्थान पूर्तिः उचितपदेन चित्वा पूरयत-(केवलं प्रश्नत्रयम्) (1 × 3 = 3)
(i) रमेश -किम् अशोकः पाठं पठति ?
सुधा -आम्, अशोकेन (i) _________ ‘पठ्यते।
(क) पाठः
(ख) पाठने
(ग) पाठम्
(घ) पाठः
उत्तरः
(ख) पाठने
(ii) सुधाकरः -कि दिनेशः अध्यापकं नमस्कारं करोति?
अशोकः -आम्, (ii) ________ अध्यापकः नमस्क्रियते।
(क) दिनेशः
(ख) दिनेशेन
(ग) दिनेशम्
(घ) दिनेशाय
उत्तरः
(ख) दिनेशेन
(iii) शिक्षकः – किं तव माता आपणात् फलानि आनयति ?
छत्रः -आम्, मम मात्रा आपणात् फलानि (iii) __________ ॥
(क) आनीयन्ते
(ख) आनयिते
(ग) आनीयन्ताः
(घ) आनीतः
उत्तरः
(क) आनीयन्ते
(iv) छात्रः – अहम् तृ दूरदर्शने समाचारान् (iv) __________ ॥
(क) शृणोति
(ख) शृणु
(ग) श्रृणोमि
(घ) शृणोषि
उत्तरः
(ग) श्रृणोमि
प्रश्न 9. कालबोधक शब्दैः अधोलिखितदिनचर्यां पूरयत् (केवलं प्रशन चतुष्टयम्) (1 × 4 = 4)
(i) मम भ्राता प्रातः 5:00 वादने ______________ भ्रमणार्थं गच्छति ।
उत्तरः
पञ्चवादने
(ii) अहं प्रातः 8:30 वादने _______________ कार्यालयं गच्छमि।
उत्तरः
सार्धअष्ट
(iii) तव माता मध्याह्ने 2:15 वादने ______________ विद्यालयात् आगच्छति ।
उत्तरः
सपादद्विवादने
(iv) मम जनकः सायं 7:45 वादने ______________ गृहं प्राप्नोति ।
उत्तरः
पादोन अष्टवादने
(v) मध्याने 12:45 वादने ______________ क्रीडा भवति।
उत्तरः
पादोनएकवादने
10. अधोलिखितेषु वावयेषु रिक्तस्थानानि पूरयित्वा वाक्यानि उत्तरपुर्तिकायाम् लिखत । सहायतायै मञ्जूषा प्रदत्ता-(केवलं प्रश्नत्रयम्) (1 × 3 = 3)
सुशील-कि भोः, नूतना लेखनी आनीतवान् ?
(i) विनित :- मम मातुलः “न्यूयार्कतः’ आनीतवान्।
उत्तरः
क्तः
(ii) विनित:- तस्य पाश्वे समयः एव नास्ति। सः ______________ प्रातः गमिष्यति।
उत्तरः
श्वः
(iii) सुशील:- _______________ मम गृहे लखनऊतः बान्धवाः अपि आगच्छन्।
उत्तरः
दयः
(iv) विनीतः- ____________ कः तिष्ठति?
उत्तरः
अत्र
[मञ्जूषा: श्वः, हयः, कृतः अन्न]
प्रश्न 11. प्रदत्तविकल्येभ्यः शुद्धम् रूपं चित्वा वाक्यं संशोध्य पूरयत । (केवलं प्रश्नत्रयम्) (1 × 3 = 3)
(i) सुन्दरं पुष्पाणि महयं रोचन्ते।
(क) सुन्दरम्
(ख) सुन्दराणि
(ग) सुन्दरः
(घ) सुन्दराः
उत्तरः
(ख) सुन्दराणि
(ii) वयं सत्यम् वदेत्।
(क) वदति
(ख) वदामि
(ग) वदामः
(घ) वदसि
उत्तरः
(ग) वदामः
(iii) मया सह मम मित्रम् अपि गमिष्यन्ति।
(क) मित्रम्
(ख) मित्र
(ग) मित्राणि
(घ) मित्रेभ्यः
उत्तरः
(ग) मित्राणि
(iv) अहम् अध्ययनशीलः असि।
(क) अस्ति
(ख) अस्मि
(ग) स्तः
(घ) असि
उत्तरः
(ख) अस्मि
खण्ड-‘घ’ (30 अङ्काः)
(पठित-अवबोधनम्)
प्रश्न 12. अधोलिखितं गद्यांशं पित्वा प्रश्नानाम् उत्तराणि लिखत- (5)
अदेशं प्राप्य उभौ प्राचलताम्। तत्रोपेत्य काष्ठपटले निहितं पटाच्छदितं देहं स्कन्धेन वहनतौ न्यायाधिकरणं प्रति प्रस्थितौ । आरक्षी सुपुष्टदेह आसीत्, अभियुक्तश्च अतीव कृशकायः। भारवतः शवस्य स्कन्धेन वहनं तत्कृते दुष्करम् आसीत्। स भारवेदनया क्रन्दति स्म। तस्य क्रन्दनं निशम्य मुदित आर्षी तमुवाच-र दुष्ट ! तस्मन् दिने त्वयाऽहं चोरितायाः मंजूषायाः ग्रहणाद् वारितः। इदानीं निजकृत्यस्य फलं भुङक्ष्व। अस्मिन् चौर्याभियोगे त्वं वर्षत्रयस्य कारादण्डं लप्स्यसे” इति प्रोच्य उच्यैः अहसत्। यथाकथज्चिद् उभौ शवमानीय एकस्मिन् चत्वरे स्थापितवन्तौ ।
प्रश्नाः
(अ) एकपदेन उत्तरत-(केवलं प्रश्नद्यम्) (½ × 2 = 1)
(क) कः अतीव कृशकायः?
उत्तरः
अभियुक्तः
(ख) किं प्राप्य उभौ प्राचलताम् ?
उत्तरः
आदेशम्
(ग) आरक्षी कीदृशः आसीत्?
उत्तरः
सुपृष्टदेहम्
(आ) पूर्णवाक्येन उत्तरत-(केवलं प्रश्नद्यम्) (1 × 2 = 2)
(क) उभौ शवमानीय कत्र स्थापितवन्तौ ?
उत्तरः
उभौ शवमानीय एकस्मिन् चत्वरे स्थापितवन्तो ।
(ख) शवस्य वहनं कौदृशम् आसीत्?
उत्तरः
भारवतः शवस्य स्कन्धेनवहनं तत्कृते दुष्करं आसीत्।
(ग) जनस्य क्रन्दनम् निशम्य आर्षी किमुक्तवान् ?
उत्तरः
जनस्य क्रंदनं निशम्य मुदित आरक्षौ तमुवाच -“रे दुष्ट । तस्मिन् दिनै त्वयाहं चोरिताया” मस्जृषाया ग्रहणाद् वारितः। इदानीं निजकृत्यस्य फलं भुङक्षव। अस्मिन् चौर्याधियोगेत्वं वर्षत्रयस्य कारादण्डं लप्स्यसे ।
(इ) निर्देशानुसारं उत्तरत / भाषिक कार्यम्-(केवलं प्रश्नद्वयम्) (1 × 2 = 2)
(क) ‘आदेशं प्राप्यउभौ प्राचलताम्’ इति वाक्ये किम् कर्तृपदं प्रयुक्तम् ?
उत्तरः
उधो
(ख) आरक्षी सुपुष्टदेहं, अभियुक्तश्च अतीव कृशकायः आसीत्” इति वाक्ये किं क्रियापदं प्रयुक्तं ?
उत्तरः
आसीत्
(ग) ‘स्थापनां कृतवन्तौ ‘ इत्यर्थे कि पर्यायपदं प्रयुक्तं ?
उत्तरः
स्थापितवन्तौ
प्रश्न 13. अधोलिखितं पद्यांशं पठित्वा प्रदत्त प्रश्नानाम् उत्तराणि लिखत- निण – (5)
आचारः प्रथमो धर्मः, इत्येतद् विदुषां वचः।
तस्माद् रक्षेत् सदाचारं, प्राणेभ्योऽपि विशेषतः॥
प्रश्नाः
(अ) एकपदेन उत्तरत-(केवलं प्रश्नद्रयम्) (½ × 2 = 1)
(क) “प्रथमः धर्मः आचारः, इति केषां वचः?
उत्तरः
विदुषाम्
(ख) तस्मात् क रक्षेत्?
उत्तरः
सदाचारम्
(ग) प्रथमः धर्मः किम् अस्ति?
उत्तरः
(ग) आचारः
(आ) पूर्णवाक्येन उत्तरत-(केवलं प्रश्नद्वयम्) (1 × 2 = 2)
(क) सदाचारस्य रक्षा केभ्यः अपि विशेषतः करणीया ?
उत्तरः
सदाचारस्य रक्षा प्राणेभ्यः अपि विशेषतः करणीया ।
(ख) विदुषां वचः किम् अस्ति?
उत्तरः
आचारः प्रथमो धर्मः इत्येतद् विदुषां वचः।
(ग) आचारः किम् अस्ति?
उत्तरः
आचारः प्रथमः धर्मः अस्ति।
(इ) निर्देशानुसारम् उत्तरत / भाषिक कार्यम्-(केबलं प्रश्नद्वयम्) (1 × 2 = 2)
(क) “आचारः प्रथमो धर्म” इति वाक्ये “प्रथमः” इति कस्य पदस्य विशेषणं ?
उत्तरः
धर्मः” पदस्य
(ख) प्रथमपंक्तौ किम् अव्ययपदं प्रयुक्तम् ?
उत्तरः
इति
(ग) “वचनम् ‘ इत्यर्थे अत्र कः पर्यायपदं प्रयुक्तम् ?
उत्तरः
वचः
प्रश्न 14. अधोलिखितं नादयांशं पठित्वा प्रश्नानाम् उत्तराणि संस्कृतेन लिखत- (5)
पिकः – (उपहसन्) कथं त्वं योग्यः वनराजः भवितुम्, यत्र तत्र का-का इति कर्कशध्वनिना वातावरणमाकलीकरोषि। न रूपं ध्वनिरस्ति । कृष्णवर्णः, मेध्यामेध्यभक्षकं त्वां कथं वनराजं मन्यामहे वयम् ?
काकः – अरे! अरे! किं जल्पसि ? यदि अहं कृष्णवर्णः तर्हि त्वं किं गौराङ्गः? अपि च विस्मर्यते किं यत् मम सत्यप्रियता तु जनानां कृते उदाहरण स्वरूपा“ अनृतं वदसि चेत् काकः दशेत् इति प्रकारेण । अस्माक परिश्रमः एेक्यं च विरश्वप्रथितम् अपि च काकचेष्टःविद्या्थीं एव आदर्शछात्रः मन्यते।
(अ) एकपदेन उत्तरत -(केवलं प्रश्नद्वयम्) (½ × 2 = 1)
(क) रूपं ध्वनिं च कस्मिन् नास्ति?
उत्तरः
काकेः
(ख) काकः वातावरणं कीदृशेन आकुलीकरोति ?
उत्तरः
कर्कश ध्वनिना
(ग) काकचेष्टाः कौदृशः छत्रः मन्यते ?
उत्तरः
आदर्शः
(आ) पूर्णवाक्येन उत्तरत-(केवलं प्रश्नद्वयम्) (1 × 2 = 2)
(क) पिकः काकं उपहसन् किम् अकथयत्?
उत्तरः
पिकः काकं उपहसन् अकथयत्- त्वं यत्र-तत्र का- का इति ककंशध्वनिना वातावरणमाकुलीकरोषि, कृष्णवर्ण मेध्यमेध्यथक्षकं त्वां कथं वनराजं मन्यामहे वयम्।
(ख) कस्य सत्यप्रियता उदाहरणस्वरूपा ?
उत्तरः
काकस्य सत्यप्रियता उदाहरण स्वरूपा ।
(ग) काकः किम् भक्षणं करोति?
उत्तरः
काकः पेध्यापेध्य धक्षणं करोति।
(इ) निर्देशानुसारम् / भाषिक कार्यम्-(केवलं प्रश्नद्वयम्) (1 × 2 = 2)
(क) “सत्यम् ‘ इत्यस्य पदस्य किं विलोमपदं प्रयुक्तम् ।
उत्तरः
अनृतम्
(खं) काकचेष्टः विद्यार्थी एव आदशीछछत्रः मन्यते! अत्र कि विशेष्य पदं प्रयुक्तम्?
उत्तरः
विद्यार्थी
(ग) “न रूपं ध्वनिः अस्ति” अत्र किं क्रियापदं प्रयुक्तम् ?
उत्तरः
अस्ति
प्रश्न 15. स्थूलपदं आधृत्य प्रश्न निमाणं कुरुत-(केवलं प्रशनचतुष्टयम्) (1 × 4 = 4)
(i) जनेभ्यः खगकलरवं कलरव सुख सन्देशं प्रदानं करोति।
उत्तरः
केभ्यः कलरव सुख सन्देशं प्रदानं करोति ?
(ii) त्वं मानुषात् विभेषि।
उत्तरः
त्वं कस्मात् विभेषि ?
(iii) अहम् तस्य॒ नामधेयं जानामि।
उत्तरः
अहं कस्य॒ नामधेयं जानामि ?
(iv) बुद्धयः परेङ्कितज्ञानफलाः भवन्ति ।
उत्तरः
के पेद्धितज्ञानफलाः भवन्ति?
(v) बकः छलेन् मीनान् क्रूरतया भक्षयति ।
उत्तरः
बकः केन मीनाम् क्रूरतया भक्षयति ?
प्रश्न 16. मजञ्जूषात समुचितपदानि चित्वा अधोलिखित श्लोकस्य अन्वयं पूरयत- (1 × 4 = 4)
श्लोकः- अगाधजलसञ्चारी न गर्वं याति रोहितः।
अङ्गुष्ठोदकमात्रेण शफरी रपरायते ॥
अन्वयः- रोहितः (i) ______________ गर्व न (ii) ______________ शफरी (iii) ____________ एफ् (iv) ______________ ।
उत्तरः
रोहितः (i) अगाधजलसज्वारी गर्व न (ii) याति। शफरी (iii) अङ्गुष्टोदकमात्रेण एफ् (iv) आयते ।
अथवा
मञ्जूषायाः साहाय्येन श्लोकस्य भावार्थे रिक्तस्थानानि पूरयित्वा पुनः लिखत- (1 × 4 = 4)
श्लोकः- संपत्तौ च विपत्तौ च महतामेकरूपता ।
उदये सविता रक्तो रक्तश्चास्तमये तथा ।।
भावार्थः- सज्जनानां सङ्गतिः (i) ____________ कथ्यते । महापुरुषाणां सम्पन्नौ विपत्तौ च (ii) _________________ भवति। यथा सूर्यः उदिते सति रक्तवर्णः भवति। अस्तकाले च रक्तः भवति। (iii) _____________ सर्वदेव समप्रकृतयः भवन्ति। ते सुख-दुःखे (iv) ________________ भवति तेषां विकारं न भवन्ति।
[मञ्जूषा – समानैव, समरूपता, सत्सङ्गति, महान्तः जनाः।]
उत्तरः
भावः- सज्जनानां सद्गतिः (i) सत्सङ्गति कथ्यते । महापुरुषाणां सम्पन्नौ विपत्तौ च (ii) समरूपता भवति । यथा सूर्य: उदिते सति रक्तवर्णः भवति। अस्तकाले च रक्तः भवति । (iii) महान्तः जनाः सर्वदैव समप्रकृतयः भवन्ति। ते सुख-दुःखे (iv) समानैव भवति तेषां विकारं न भवन्ति।
प्रश्न 17. अधोलोखितं समुचित क्रमेण लिखत- (½ × 8 = 4)
(i) तत्र निहितामेकां मज्जूषाम् आदाय पलायितः।
(ii) चौरः एव उच्चैः क्रोशितुमारभत “चौरोऽयं चौरोऽयम्” इति।
(iii) चौरस्य पादध्वनिना प्रबुद्धोऽतिधिः चौरशङ्कया तमन्वधावत् अगृहणाच्च, पर विचित्रमघरत्।
(iv) तस्यामेव रात्रौ कश्चन चौरः गृहाभ्यन्तरं प्रविष्टः।
(v) विचित्रा दैवगतिः।
(vi) तस्य तारस्वरेण प्रबुद्धा ग्रामवासिनः स्वगृहाद् निष्क्रम्य तत्रागच्छत् वराकमतिथिमेव च चौरं मत्वाऽभर््छयन्।
(vii) यद्यपि ग्रामस्य आरक्षी एवं चौर आसीत्।
(viii) तत्क्षणमेव रक्षापुरुषः तम् अतिथि चौरोऽयम् इति प्रख्याप्य कारागृहे परक्षिपत्।
उत्तरः
(v) विचित्रा दैवगतिः।
(iv) तस्यामेव रात्रौ कश्चन चौरः गृहाभ्यन्तरं प्रविष्टः ।
(i) तत्र निहितामेकां मज्जूषाम् आदाय पलायितः।
(iii) चौरस्य पराद्ध्वनिना प्रबुद्धोऽतिथिः चौरशङ्कया तमन्वधावत् अगृह्णाच्च, पर विचित्रमघटत्।
(ii) चौरः एव उच्चैः क्रोशितुमारभत “चौरोऽयं चौरोऽयम्” इति ।
(vi) तस्य तारस्वरेण प्रबुद्धाः ग्रामवासिनः स्वगृहाद् निष्क्रम्य तत्रागच्छत् वराकमतिथिमेव च चौरं मत्वाऽभर््सयन्।
(vii) यद्यपि ग्रामस्य आरक्षी एव चौरः आसीत् ।
(viii) तत्क्षणमेव रक्षापुरुषः तम् अतिथिं चोरोऽयम् इति प्रख्याप्य कारागृहे प्रक्षिपत्।
प्रश्न 18. अधोलिखितानां कथनानां पर्यायपदं लिखत -(केवलं प्रश्नद्वयम्) (1 × 3 = 3)
(i) चाकचिक्यजालं जीवितरसहरणम् न कुर्यात्।
(क) कृत्रिम प्रभावपूर्णं जगत
(ख) कृत्रिम संसरे
(ग) कृत्रिम जगति
(घ) कृत्रिम जालम्
उत्तरः
(क) कृत्रिम प्रभावपूर्णं जगत
(ii) मा निजगले बद्ध्वार सत्वरम् चल।
(क) शीघ्रम्
(ख) शनैः
(ग) आशम्
(घ) क्षिप्राम्
उत्तरः
(क) शीघ्रम्
(iii) अनृतं वदसि चेत् काकः दशेत्।
(क) असत्यम्
(ख) सत्यम्
(ग) ऋतम्
(घ) मिधम्
उत्तरः
(क) असत्यम्
(iv) कथं जनस्तं परितोषयिष्यति ।
(क) परितुष्टम्
(ख) परितोषं दास्यति
(ग) सन्तोषम्
(घ) सुखी
उत्तरः
(ख) परितोषं दास्यति