Students can access the CBSE Sample Papers for Class 10 Sanskrit with Solutions and marking scheme Set 5 will help students in understanding the difficulty level of the exam.
CBSE Sample Papers for Class 10 Sanskrit Set 5 with Solutions
समयः : 3 होरा
पूर्णांक: 80
सामान्यनिर्देशाः
- कृपया सम्यक्तया परीक्षणं कुर्वन्तु यत् अस्मिन् प्रश्नपत्रे मुद्रितानि सन्ति ।
- कृपया सम्यक्तया परीक्षणं कुर्वन्तु यत् अस्मिन् प्रश्नपत्रे 18 प्रश्नाः सन्ति ।
- अस्मिन् प्रश्नपत्रे चत्वारः खण्डाः सन्ति ।
प्रश्नपत्रस्वरूपम् –
‘क’ खण्डः: अपठितावबोधनम् – 10 अङ्काः
‘ख’ खण्ड: रचनात्मककार्यम् – 15 अङ्काः
‘ग’ खण्ड: अनुप्रयुक्तव्याकरणम् – 25 अङ्काः
‘घ’ खण्डः पठितावबोधनम् – 30 अङ्काः - प्रत्येकं खण्डम् अधिकृत्य उत्तराणि एकस्मिन् स्थाने क्रमेण लेखनीयानि ।
- उत्तरलेखनात् पूर्वं प्रश्नस्य क्रमाङ्कः अवश्यं लेखनीयः ।
- प्रश्नस्य क्रमाङ्कः प्रश्नपत्रानुसारम् अवश्यमेव लेखनीयः ।
- सर्वेषां प्रश्नानाम् उत्तराणि संस्कृतेन लेखनीयानि ।
- प्रश्नानां निर्देशाः ध्यानेन अवश्यं पठनीयाः ।
खण्ड-‘क’ (10 अङ्काः)
(अपठिति अवबोधनम्)
प्रश्न 1. अधोलिखितं गद्यांशं पठित्वा प्रदत्तप्रश्नानाम् उत्तराणि संस्कृतेन लिखत – 10
पुरा अस्माकं देशे बहवः प्रसिद्धाः राजानः अभवन् । तेषु दुष्यन्तः नाम एकः नृपः आसीत्। तस्य भार्यां शकुन्तला आश्रमे पुत्रम् अजनयत्। तस्य नाम भरतः आसीत्। भरतः शेशवास्थायाम् अपि आश्रमे सिंहशावकैः सह क्रीडति स्म। एकदा सः एकस्य सिंहशावकस्य मुखम् उदघाटयत् अवदत् च“ जृम्भस्व सिंह ! दन्तान् ते गणयिष्यामि । ‘ सिंहशावकः अपि जानाति स्म यत् भरतः अपि मया सदृशः शिशु अस्तिः, मया सह च क्रीडति अतः सः भरताय नाक्रुध्यत् न च आक्राम्यत्। तत्र तापसीभ्यां निषिद्धः अपि भरतः कथयति स्म – नाहं सिंहात् बिभेमि।
इत्थम् आसीत् सः निर्भयः वीरः भरतः। भरतस्य अभिधानेन एवं अस्माकं देशस्य आर्यावर्तस्य नाम ‘ भारतम्” अभवत्।
प्रश्नाः
(अ) एकपदेन उत्तरत- (केवलं प्रश्नद्वयम्) (1 × 2 = 2)
(i) निर्भयः वीरः च कः आसीत्?
उत्तरः
भरतः
(ii) भरतः कः सह क्रीडति स्म?
उत्तरः
सिंहशावकैः
(iii) भरतस्य मातुः नाम किम् आसीत्?
उत्तरः
शकुन्तला
(आं) पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयम्) (2 × 2 = 4)
(i) भरतः सिंहशावकं किम् अवदत्?
उत्तरः
भरतः सिंहशावकम् अवदत्- जृम्भस्व सिंह! दन्तान् ते गणयिष्यामि इति।
(ii) सिंहशावकः भरताय किमर्थ नाक्रुध्यत् न च आक्राम्यत् ?
उत्तरः
सिरंहशावकः अपि जानाति स्म यत भरतः अपि मया सदृशः शिशुः अस्ति, मया सह च क्रीडति अतः सः भरताय नाक्रुध्यत् न च आक्राम्यत्।
(iii) भरतः तापस्यौ किं कथयति स्म?
उत्तरः
भरतः तापस्यौ कथयति स्म-नाहं सिंहात् बिभेमि इति।
(इ) अस्य अनुच्छेदस्य कृते उपयुक्तं शीर्षकं संस्कृतेन लिखत। (1× 1 = 1)
उत्तरः
अस्य अनुच्छेदस्य कृते उपयुक्तं शीर्षक
वीरः भरतः, भरतेन भारतम् भरतस्य निर्भयता/बीरता।
छात्रस्य उत्तरं दृष्ट्वा छत्रहिताय समुचितः निर्णयः करणीयः।
(ई) यथानिर्देशम् उत्तरत- (केवलं प्रश्नत्रयम्) (1 × 3 = 3)
(i) “इत्थम् आसीत् सः निर्भयः वीरः भरतः! अत्र किं क्रियापदम्?
(क) इत्थम्
(ख) आसीत्
(ग) निर्भयः
(घ) वीरः
उत्तरः
(ख) आसीत्
(ii) “सदृशः” इति विशेषणपदस्य विशेष्यपदं किम् ?
(क) नृपः
(ख) वीरः
(ग) निर्भयः
(घ) शिशुः
उत्तरः
(घ) शिशुः
(iii) “नृपाः’ इति पदस्य किं पर्यायपदं गघांशेप्रयुक्तम ?
(क) सिंहशावकः
(ख) दन्तान्
(ग) राजानः
(घ) प्रसिद्धाः
उत्तरः
(ग) राजानः
(iv) गणयिष्यामि ‘ इति क्रियापदस्य कर्तृपदं कि भवेत्?
(क) अहम्
(ख)ते
(ग) सः
(घ) दन्तान्
उत्तरः
(क) अहम्
खण्ड-‘ख ‘ (15 अङ्काः)
(रचनात्मकं कार्यम्)
प्रश्न 2. स्वमित्रं एकादश-कक्षायां संस्कृतं पठितं प्रयितुं लिखिते पत्रे रिक्तस्थानानि पूरयित्वा पत्रं च पुनः उत्तरपुस्तिकायां लिखतु । (चिन्तनात्मकः प्रश्नः) (½ × 10 = 5)
छात्रावासः
(i) _________
दिनाङ्क ___________
प्रिय आदित्य,
(ii) _________
अत्र कुशलं तत्रास्तु । तव (iii) __________________ ज्ञातंत् त्वम् एकादश-कक्षायां संस्कृतभाषां पठितुम् इच्छसि । एतत् ज्ञात्वा अहम् अति य प्रसनः (iv) _______________ यतः संस्कृतम् पित्वा वयं स्वदेशस्य गौरवम् अनुभवितुं (v) _____________________ । इयं देवभाषा विश्वस्य सर्वासु भाषासु प्राचीनतमा वैज्ञानिकौ च अस्ति । विश्वस्य (vi) ________________ भाषासु भारतीयभाषासु च (vii) ___________________ शब्दाः प्राप्यन्ते । किं त्वं जानासि यत् वेदाः, रामायणम्, महाभारतम्, उपनिषदः पञ्चतनतरहितोपदेशादयः (viii) ___________________ संस्कृते एव लिखिताः सन्अतः स्वं सर्वै:ति ? (ix) __________________ सह संस्कृतम् अपि परिश्रमेण पठ। अवकाशेषु मम गृहम् आगच्छ। मातापितृभ्यां मम प्रणामान् कथय ।
वैभव:
[मञ्जूषा: अभवम्, नमोनमः, मित्रम्, शनतुमः, निषयैः देहरदूनतः २ अभवम्, नमोनमः, मित्रम्, शवनुमः, विषयैः, देहरादूनत नत संस्कृतस्य, अनेकासु, पत्रेण, ग्रन्थाः]
उत्तरः
छात्रावासः
(i) देहरादूनतः
दिनाङ्क xx/xx/xxxx
प्रिय आदित्य,
(ii) नमोनमः ।
अत्र कुशलं तत्रास्तु । तव (iii) पत्रेण ज्ञातं यत् त्वम् एकादश कक्षायां संस्कृतभाषां पठितुम् इच्छसि । एतत् ज्ञात्वा अहम् अति प्रसन्न : (iv) अभवम् यतः संस्कृतम् पठित्वा वयं स्वदेशस्य गौरवम् अनुभवितुं (v) शक्नुमः । इयं देवभाषा विश्वस्य सर्वासु भाषासु प्राचीनतमा वैज्ञानिकी च अस्ति । विश्वस्य (vi) अनेकासु भाषासु भारतीयभाषासु च (vii) संस्कृतस्य शब्दाः प्राप्यन्ते । किं त्वं जानासि यत् वेदाः, रामायणम्, महाभारतम्, उपनिषदः पञ्चतन्त्रहितोपदेशादयः (viii) ग्रन्थां संस्कृते एव लिखिताः सन्ति ? अतः स्वं सर्वै: (ix) विषयैः सह संस्कृतम् अपि परिश्रमेण पठ। अवकाशेषु मम गृहम् आगच्छ । मातापितृभ्यां मम प्रणामान् कथय ।
तव (x) मित्रम्।
वैभव:
प्रश्न 3. प्रदत्तं चित्रं दृष्ट्वा मञ्जूषायां प्रदत्तशब्दानां सहायतया पञ्च वाक्यानि संस्कृतेन लिखत- 1 × 5 = 5
(नीचे दिये गये चित्र को देखकर मज्जूषा में दिये गये शब्दों की सहायता से पाँच वाक्य संस्कृत में लिखिए।)
मऊ्जूषा-अग्रजस्य, अनुजस्य, भगिनी, रक्षाबन्धनम्, रक्षासूत्रम्, मणिबन्धे, मिष्टान्नम्, प्रसन्नौ, पर्वण:, बध्नति।
अथवा
निम्नलिखितं विषयम् अधिकृत्य मऊ्जूषाप्रदत्तशब्दानां साहाय्येन न्यूनातिन्यूनं पञ्वभि: संस्कृतवाक्यै: एकम् अनुच्छेदं लिखत(मज्जूषा में दिये गये शब्दों की सहायता से निम्नलिखित विषय पर पांच संस्कृत वाक्यों में एक अनुच्छेद लिखिए।)
“दीपावलि:”
मञ्जूषा-दीपानां पड्ड़ः :, जनाः, रात्रौ, पूजयन्ति, प्रतीकम्, मिष्टान्नम्, वितरन्ति, स्फोटरन्ति, दीपमालिकोत्सवः, उल्लासमयम्, अमावस्यायाम्, उत्साहेन, बालका: अपि।
उत्तर :
चित्रवर्णनम् –
- इदम् चित्रम् एकस्य परिवारस्य अस्ति।
- रक्षाबन्धन-पर्वणि सर्वे प्रसन्नाः सन्ति।
- एका भगिनी अनुजस्य मणिबन्धे रक्षासूत्रं बध्नाति।
- पितरौ इदं कृत्यं प्रसन्नतया पश्यतः।
- अग्रजः अपि प्रसन्नो भूत्वा तिष्ठति।
अथवा
अनुच्छेद्लेखनम् –
- ‘दीपावलि:’ इति पर्व प्रतिवर्षम् कार्तिकमासस्य अमावस्यायाम् तिथौ मान्यते।
- सर्वत्र जनाः उत्साहेन रात्रौ पूजयन्ति।
- बालका: मिलित्वा स्थाने-स्थाने स्फोटयन्ति।
- दीपमालिकोत्सव: सर्वें: जनैः उल्लासमय वातावरणे आयोज्यते।
- अस्मिन् पर्वणि जनाः मिष्टान्नम् वितरन्ति।
प्रश्न 4. अधोलिखितानि वाक्यानि संस्कृतभाषया अनुद्य लिखत । (केवलं वाक्यपञ्चकम्) – (1 × 5 = 5)
(i) उसने संस्कृत पुस्तक पदी ।
उत्तरः
स/सा संस्कृतपुस्तकम् अपठत्/पठितवान्/पठितवती ।
(ii) मेरे घर के पास विद्यालय है।
उत्तरः
मम गृहस्य समीपे विद्यालयः अस्ति।
(iii) बसन्त सभी ऋतुं मे श्रेष्ठ है।
उत्तरः
वसन्तः सर्वेषु ऋतपु भ्रष्टः अस्ति।
(iv) बच्चों! तुम सब उधर मत जाओं ।
उत्तरः
भो बालाः/बालकाः! यूयं तत्र मा गच्छत ।
(v) छत्र कक्षा मे भोजन नहीं करेगे।
उत्तरः
छत्राः कक्षायां भोजनं न करिष्यन्ति ।
(vi) शिवाजी शक्तिमान राजा था।
उत्तरः
शिवाजी शक्तिमान् राजा/नृपः आसीत्।
(vii) भारतीय संस्कृति विश्व में प्रसिद्ध हे।
उत्तरः
भारतीया संस्कृतिः विश्वे प्रसिद्धा अस्ति।
खण्ड-‘ग’ (25 अङ्काः)
(अनुप्रयुक्त व्याकरणम्)
प्रश्न 5. अधोलिखितवाक्येषु रेखाङ्कितपदेषु सन्धि सन्धिच्छेदं वा कुरुत । (केवलं प्रश्नचतुष्टयम्) (1 × 4 = 4)
(i) परं कस्तावत् उपदेशः।
उत्तरः
कः+ तावत्
(ii) चौर्यकर्मणि निरतः सञ्जातः।
उत्तरः
सम् + जातः
(iii) एतेन आरक्षिणा अध्वनि यदुक्तं तद् वर्णयामि ।
उत्तरः
यत + उक्तम्
(iv) वागीशः सर्वान् रक्षति।
उत्तरः
वाक् + ईशः
(v) सीता रामश्च वनम् अगच्छताम्।
उत्तरः
रामः+च
प्रश्न 6. अधोलिखितवाक्येषु रेखाङ्कितपदानां समासं विग्रहं वा प्रदत्तविकल्पेभ्यः चित्वा लिखत । (केवलं प्रश्नचतुष्टयम्) (1 × 4 = 4 अङ्काः)
(निम्नलिखित वाक्यों में रेखांकित पदों का समास अथवा विग्रह दिए गए विकल्पों में से चुनकर लिखिए|) (केवल चार प्रश्न)
(i) लाभालाभौ चक्रारिपंक्तिरिव गच्छतः।
(क) लाभः लाभः
(ग) लाभे अलाभे
(ख) लाभश्च अलाभश्च
(घ) लाभः अलाभौ
उत्तर:
(ख) लाभश्च अलाभश्च
(ii) वर्षं वर्षं प्रति दीपावलिः भवति ।
(क) प्रतिवर्षम्
(ख) प्रतिवर्ष
(घ) प्रत्येकवर्षम्
(ग) अप्रतिवर्षम्
उत्तर:
(क) प्रतिवर्षम्
(iii) शक्तिम् अनतिक्रम्य दानं कुर्यात् ।
(क) यथावलं
(ख) यथाशक्तिम्
(ग) यथापारं कृत्वा
(घ) यथाकालम्
उत्तर:
(ख) यथाशक्तिम्
(iv) लब्धा कीर्तिः येन सः श्री रामः अस्ति ।
(क) लब्धकीर्तिः
(ख) अलब्धकीर्तिः
(ग) लब्धीकीर्ति
(घ) लब्धाकीर्तिम्
उत्तर:
(क) लब्धकीर्तिः
(v) व्यवहारेण दोषगुणाः भवन्ति ।
(क) च दोष गुणाः
(ख) दोषः गुणः
(ग) दोषाः च गुणाः च
(घ) गुणा दोषः च
उत्तर:
(ग) दोषाः च गुणाः च
प्रश्न 7. अधोलिखितवाक्येषु रेखाङ्कितपदानां प्रकृति-प्रत्ययौ संयोज्य विभज्य वा लिखत। (केवलं प्रश्नचतुष्टयम्) (1 × 4 = 4)
(i) शक्तिमन्तः सर्व रक्षन्ति।
(क) शक्ति + मतुप्
(ख) शक्ति + वतुप्
(ग) शक्ति + शत्
(घ) शक्ति + शानच्
उत्तरः
(क) शक्ति + मतुप्
(ii) एषा मम पुत्र + डीप् विद्यालयं गच्छति ।’
(क) पुत्रः
(ख) पुत्री
(ग) पुत्रि
(घ) पुडत्री
उत्तरः
(ख) पुत्री
(iii) पर्यावरण रक्षणम् अस्माकं नीति + ठक् कर्तव्यम् ।
(क) नीतिकम्
(ख) नितिकम्
(ग) नैतिकम्
(घ) नीतिम्
उत्तरः
(ग) नैतिकम्
(iv) मूर्खत्वम् मरणम्।
(क) मूर्खं + त्व
(ख) मूर्खं + त्वम्
(ग) मूर्खं + तव
(घ) मूर्खता
उत्तरः
(क) मूर्खं + त्व
(v) अद्य स्वतन्त्रता दिवसः अस्ति।
(क) स्वतन्र + आ
(ख) स्वतन्त्र + तल्
(ग) स्वतन्त्र + ता
(घ) स्व+तत्त्र^ता
उत्तरः
(ख) स्वतन्त्र + तल्
प्रश्न 8. चेटी वसन्तसेना च वार्तालापं कुरुतः। चेटी कर्तृवाच्य वसन्तसेना कर्मवाच्ये वदति । वाच्यानुसारं रिक्तस्थानानि पूरयत । (केवलं प्रश्नत्रयम् ) (1 × 3 = 3)
(i) चेदी–वसन्तसेन! गच्छतु ____________ (i) ___________________।
(क) भवति
(ख) भवती
(ग) भवतीम्
(घ) भवतः
उत्तरः
(ख) भवती
(ii) वसन्तसेना- कुत्र _______________ (ii) __________________।
(क) माम्
(ख) मया
(ग) मयि
(घ) मह्यम्
उत्तरः
(ख) मया
(iii) चेटी-यत्र चारुदत्त _____________ (iii) _________________।
(क) सन्ति
(ख) स्तः
(ग) अस्ति
(घ) स्मः
उत्तरः
(ग) अस्ति
(iv) बसन्तसेना-चेटी ! मया अपि तत्र _____________ ।
(क) गच्छति
(ख) गम्यते
(ग) गमिष्यामि
(घ) गम्यन्ते
उत्तरः
(ख) गम्यते
प्रश्न 9. कालबोधकशब्दैः अधोलिखित-दिनचर्यां पूरयत (केवलं प्रश्नचतुष्ट्यम्) 1 × 4 = 4
(कालबोधक शब्दों से निम्नलिखित दिनचर्या को पूरा कीजिए।) (केवल चार प्रश्न)।
(i) अहं सायं 5: 30 वादने भ्रमणं करोमि।
(ii) केशव: प्रातः 6.00 वादने जागर्ति।
(iii) कपिल: प्रातः 7: 30 वादने विद्यालयं गच्छति।
(iv) सायं 4: 30 वादने निनाद: अतिरिक्तकक्षायै गच्छति।
(v) प्रणव: रात्रौ 8: 45 वादने दूरदर्शनं पश्यति।
उत्तर :
(i) सार्ध पञ्च
(ii) षड्
(iii) सार्ध सप्त
(iv) सार्ध चतुर
(v) पादोन-नव
प्रश्न 10. मञ्जूषायाः उचितम् अव्ययपदं चित्वा वावयेषु रिक्तस्थानानि पूरयत । (केवलं प्रश्नत्रयम्) (1 × 3 = 3)
(i) शीतलसमीर _______________ प्रवहति।
उत्तरः
शनैः
(ii) सः पाठं _________________ पठित्वा स्मरति।
उत्तरः
उच्चैः
(iii) _______________ स्वगृहं गत्वा पठ।
उत्तरः
अधुना
(iv) वयम् ______________ शिवं भजामः।
उत्तरः
अपि
[मञ्जूषा: अपि, शनैः, उच्चैः, अधुना]
प्रश्न 11. अधोलिखितेषु वाक्येषु रेखाङ्धितपदम् अशुद्धं पदाय उचित पदं चित्वा लिखत । (केवलं प्रश्नत्रयम्) (1 × 3 = 3)
(i) त्वां पितुः नाम किम् अस्ति?
(क) त्वम्
(ख) तव
(ग) त्वया
(घ) त्वयि
उत्तरः
(ख) तव
(ii) ते श्वः विद्यालयं गच्छन्ति।
(क) अगच्छन्
(ख) गमिष्यति
(ग) गमिष्यन्ति
(घ) अगच्छताम्
उत्तरः
(ग) गमिष्यन्ति
(iii) यत्रास्ते सा धूर्तः तत्र गम्यताम्।
(क) धूर्ता
(ख) धूर्तः
(ग) धूर्त
(घ) धूते
उत्तरः
(क) धूर्ता
(iv) सः बुद्धिमती कानने एकं व्याघ्र ददर्श ।
(क) तत्
(ख) ताः
(ग) ते
(घ) फेसा
उत्तरः
(घ) सा
खण्ड-‘घ’ 30 अकाः
(पठित-अवबोधनम्)
खंड ‘घ’ पठितावबोधनम् में पाठ्यपुस्तक से गद्यांश व पद्यांश पर आधारित एकपदेन, पूर्णवाक्येन, निर्देशानुसारम् प्रश्न, प्रश्ननिर्माण, श्लोकों का अन्वय व भावार्थ, घटनाक्रम व प्रसङ्गानुकूल संबंधित प्रश्न दिए गए हैं। जिनके निर्धारित अंक प्रश्न के सामने अंकित हैं।
प्रश्न 12. अधोलिखितं गद्यांशं पठित्वा प्रदत्तप्रश्नानाम् उत्तराणि संस्कृतेन लिखत । (5 अङ्काः)
(निम्नलिखित गद्यांश को पढ़कर दिए गए प्रश्नों के उत्तर संस्कृत में लिखिए)
आदेशं प्राप्य उभौ प्राचलताम् । तत्रोपेत्य काष्ठपटले निहितं पटाच्छादितं देहं स्कंधेन वहंतौ न्यायाधिकरणं प्रति प्रस्थितौ । आरक्षी सुपुष्टदेह आसीत्, अभियुक्तश्च अतीव कृशकाय । भारवतः शवस्य स्कंधेन वहनं तत्कृते दुष्करम् आसीत् । स भारवेदनया क्रंदति स्म । तस्य क्रंदनं निशम्य मुदित आरक्षी तमुवाच – “रे दुष्ट ! तस्मिन् दिने त्वयाऽहं चोरिताया मञ्जूषाया ग्रहणाद् वारितः।
I. एकपदेन उत्तरत। (केवलं प्रश्नद्वयम् ) (1 × 2 = 2 अङ्काः)
(एक शब्द में उत्तर दीजिए।) (केवल दो प्रश्न)
(i) कृशकायः कः आसीत्?
उत्तर:
अभियुक्तः
(ii) उभौ कस्य आदेशं प्राप्य प्राचलताम् ?
उत्तर:
न्यायाधीशस्य
(iii) देहं केन आच्छादितम् आसीत्?
उत्तर:
पटेन
II. पूर्णवाक्येन उत्तरत। (केवलं प्रश्नद्वयम् ) (1 × 2 = 2 अङ्काः)
(पूर्णवाक्य में उत्तर दीजिए।) (केवल दो प्रश्न)
(i) भारवेदनया कः क्रन्दति स्म ?
उत्तर:
भारवेदनया अभियुक्तः क्रन्दति स्म।
(ii) मुदित: आरक्षी किम् उवाच ?
उत्तर:
मुदित: आरक्षी तमुवाच – रे दुष्ट ! तस्मिन् दिने त्वया अहं चोरिताया मञ्जूषाया गृहणाद् वारितः ।
(iii) शवमानीय उभौ कुत्र स्थापित वंतौ ?
उत्तर:
शवमानीय उभौ एकस्मिन् चत्वरे स्थापितवंतौ ।।
III. निर्देशानुसारम् उत्तरत। (केवलं प्रश्नद्वयम्) (1 × 2 = 2 अङ्काः)
(निर्देशानुसार उत्तर दीजिए।) (केवल दो प्रश्न)
(i) ‘सुकरम्’ इति पदस्य विलोमपदं गद्यांशे किं प्रयुक्तम् ?
उत्तर:
दुष्करम्
(ii) ‘चोरिताया मञ्जूषाया’ अत्र विशेष्य पदं किम् ?
उत्तर:
मञ्जूषाया
(iii) ‘तत्कृते दुष्करम् आसीत् ‘ अत्र क्रियापदं किम् ?
उत्तर:
आसीत्
प्रश्न 13. अधोलिखितं पद्यांशं पठित्वा प्रदत्त प्रश्नानाम् उत्तराणि लिखत- 5
भुक्ता मृणालपटली भवता निपीता-
न्यग्बेनि यज्ञ नीलनानि निषेवितानि।
हे राजहंस ! वद तस्य सरोवरस्य,
कृत्येन केन भवतासि कृतोपकारः। ।
प्रश्नाः
(अ) एकपदेन उत्तरत-(केवलंप्रश्नद्रयम्) (½ × 2 = 1)
(क) राजहंसेन कस्य मृणालपटली भुक्ता ?
उत्तरः
सरसः
(ख) सरसः कानि निपीतानि निषेवितानि।
उत्तरः
अम्बूनि
(ग) भुक्ता तस्य कस्य केन कृत्येन उपकारं भविष्यति भविता ?
उत्तरः
सरसः
(आ) पूर्णवाक्येन उत्तरत-(केवलं प्रश्नद्वयम्) (1 × 2 = 2)
(क) राजहंसेन अम्बूनि कानि नीलनानि निषेबितानि ?
उत्तरः
राजहंसेन अम्बूनि निपीतानि नीलनानि निषेवितानि।
(ख) राजहंसेन सरसः का भुक्ता ?
उत्तरः
राजहंसेन सरसः मृणालपरली भुक्ता ।
(ग) तस्य सरसः केन कौदृशं उपकारं भविता ?
उत्तरः
तस्य सरसः भवता केन कृत्येन उपकारं भविता ।
(इ) निर्देशानुसारं उत्तरत / भाषिक कार्यम् -(केवलं प्रश्नद्वयम्) (1 × 2 = 2)
(क) ‘राजहंसेन सरसः मृणालपटली भुक्ता’ अत्रे कि क्रिया पदं प्रयुक्तम् ?
उत्तरः
भुक्ता
(ख) तडागस्य” इत्यर्थे यत्र कः पर्यायः प्रयुक्तः ?
उत्तरः
सरसः
(ग) अपकारम् इत्यर्थे अत्र कः विलोमपदं प्रयुक्तम् ?
उत्तरः
उपकारम्
प्रश्न 14. अधोलिखितं नाट्यांशं पठित्वा प्रदत्त प्रश्नानाम् उत्तराणि संस्कृतेन लिखत- 5
प्रकृतिमाता – अहं प्रकृतिः युष्माक सर्वेषां जननी ? युयं सर्वे एव मे प्रियाः। सर्वेषामेव मत्कृते महत्त्वं विद्यते यथासमयं न तावत् कलहेन समयं वृथा यापयन्तु अपितु मिलित्वा एव मोदध्वं जीवनं च रसमयं करुध्वम्। तद्यथा कथितम् –
प्रजासुखे सुखं राज्ञः, प्रजानां च हिते हितम्।
नात्मप्रियं हितं राज्ञः, प्रजानां तु प्रियं हितम्॥
अपिच-
अगाधजलसञ्ारी न गर्वं याति रोहितः।
अङ्गुष्ठेदकमात्रेण शफरी परायते ॥
अतः भवन्तः सर्वेऽपि शफरीवत् एकैकस्य गुणस्य चर्चा विहाय मिलित्वा प्रकृतिसौन्दर्याय वनरक्षायै च प्रयतन्ताम्। सर्व प्रकृतिमातरं प्रणमन्ति मिलित्वा दृढसंकल्पपूर्वकं च गायन्ति-
प्राणिनां जायते हानिः परस्परविवादतः।
अन्योन्यसहयोगेन लाभस्तेषां प्रजायते ॥
प्रश्नाः
(अ) एकपदेन उत्तरत-(केवलं प्रश्नद्वयम्) (½ × 2 = 1)
(क) का अस्माकं सर्वेषां जननी ?
उत्तरः
प्रकृतिमाता
(ख) केन समयं वृथा न यापयन्तु ?
उत्तरः
कलहेन
(ग) के प्रकृतिमातरं प्रणमन्ति ?
उत्तरः
स्व
(आ) पूर्णवाक्येन उत्तरत-(केवलं प्रश्नद्वयम्) (1 × 2 = 2)
(क) शफरी केन रुर्ुरायते?
उत्तरः
शफरी अङ्गुष्ठेदक मात्रेण फर्फरायते ।
(ख) केषाम् एव मत्कृते महत्वं विद्यते ?
उत्तरः
सर्वेषामेव मत्कृते महत्वं विद्यते ।
(ग) राज्ञः हितम् कस्मिन् अस्ति ?
उत्तरः
राज्ञः हितम् प्रजासुखे अस्ति।
(इ) निर्देशानुसारं उत्तरत / भाषिक कार्यम्-(केवलं प्रश्नद्वयम्) (1 × 2 = 2)
(क) “गच्छति” इत्यर्थे अत्र कः पर्यायपदप्रयुक्तः ?
उत्तरः
याति
(ख) “महत्वम्” पदे कः प्रत्ययः प्रयुक्तः ?
उत्तरः
त्व
(ग) “कलहेन समयं वृथा यापयन्तु’ इति वाक्ये कः अव्ययपदप्रयुक्तः ?
उत्तरः
वृथा
प्रश्न 15. रेखाछ्कित-पदानि आधृत्य प्रश्ननिर्माणं कुरुत (केवलं प्रश्नचतुष्ट्यम्)- 1 × 4 = 4
(रेखांकित पदों के आधार पर प्रश्न निर्माण कीजिए।) (केवल चार प्रश्न)-
(क) महानगरेषु वाहनानाम् अनन्ताः पङ्क्तयः धावन्ति।
(ख) बुद्धिमती चपेटया पुत्रौ प्रहुतवती।
(ग) मयूरस्य नृत्यं प्रकृतेः आराधना अस्ति।
(घ) सुराधिपः ताम् अपृच्छत्।
(ङ) करुणापरो गृही तस्मै आश्रयं प्रायच्छत्।
उत्तर :
(क) कुत्र
(ख) कया
(ग) कस्या:
(घ) क:
(ङ) कस्मै
प्रश्न 16. मञ्जूषातः समुचितपदानि चित्वा अधोलिखितश्लोकस्यः अन्वयं पूरयित्वा पुनः लिखत- (1 × 4 = 4)
रेरे चातक ! सावधानमनसा मित्र! क्षणं श्रूयता-
मम्भोदा बहवो हि सन्ति गगने सर्वेऽपि नैतादृशाः।
केचिद् वृष्टिभिरर्द्रयन्ति वसुधां गर्जन्ति केचिद् वृथा,
यं यं पश्यसि तस्य तस्य पुरतो मा ब्रूहि दीनं वचः।।
अन्वयः-रेरे मित्र चातक! (i) ________________ क्षणं श्रूयताम्। गगने हि बहवः (ii) ______________ सन्ति। सर्वे अपि एतादृशाः न ( सन्ति) । केचिद् वृष्टिभिः (iii) _________________ आर्रयन्ति, केचिद् वृथा गर्जन्ति, (त्वम्) यं यं पश्यसि तस्य तस्य पुरतः दीनं (iv) _______________ माब्रूहि।
उत्तरः
श्लोकान्वयः
रे रे मित्र चातक! (i) सावधानमनसा क्षणं श्रूयताम्। गगने हि बहवः (ii) अम्भोदा सन्ति। सर्वे अपि एतादृशाः न (सन्ति) । केचिद् वृष्टिभिः (iii) वसुधाम् आरदरयन्ति, केचिद् वृथा गर्जन्ति, (त्वम्) यं यं पश्यसि तस्य तस्य पुरतः दीनं (iv) वचः मा ब्रूहि।
अथवा
मञ्जूषायाः साहाय्येन श्लोकस्य भावाथ रिक्तस्थानानि पूरयित्वा पुनः लिखत- (1 × 4 = 4)
विद्ंस एव लोकेऽस्मिन् चशुष्मन्तःप्रकर्तिताः।
अन्येषां वद्ने ये तु ते चक्षुनामनी मते।।
भावार्थः- अस्य भावः अस्ति यत् अस्मिन् संसारे (i) _________________ एव (ii) _______________ मन्यन्ते यतोहि ते ज्ञानवन्तः भवन्ति ज्ञानं च मनुष्यस्य वास्तविकं (iii) ______________ अस्ति। अन्येषां जनानां (iv) _______________ ये नेत्रे भवतः ते तु चकुरनामनी भवतः। ज्ञानं विना ते अन्ध इव भवन्ति।
उत्तरः
अस्य भावः अस्ति यत् अस्मिन् संसारे (i) बुद्धिमन्तः एवं (ii) नत्रवन्तः मन्यन्ते यतोहि ते ज्ञानवन्तः भवन्ति ज्ञानं च मनुष्यस्य वास्तविकं (iii) चक्षुः अस्ति। अन्येषां जनानां (iv) मुखे ये नेत्रे भवतः ते तु चशषुर्नामनी भवतः। ज्ञानं विना ते अन्ध इव भवन्ति।
प्रश्न 17. अधोलिखित वाक्यानि घटनाक्रमानुसार संयोज्य पुनः लिखित। (½ × 8 = 4)
(i) व्याघ्रः तां व्याघ्रमारीं मत्वा अधावत्।
(ii) तस्य भार्या बुद्धिमती आसीत्।
(iii) मर्गे सा एक व्याघ्रं ददर्शं ।
(iv) बुद्धिमती व्याघ्रजाद् भयात् मुक्ताऽभवत्।
(v) तत्र राजसिंहः नाम राजपुत्रः वसति स्म।
(vi) अस्ति देउलाख्यो नाम ग्रामः।
(vii) सा पुत्रयोपेता पितुर्गृहं प्रति चलिता।
(viii) सा वाक्चातुर्येण बुद्धेः च प्रयोगेन व्याघ्रं भयभीतं कृतवती ।
उत्तरः
(vi) अस्ति देउलाख्यो नाम ग्रामः।
(v) तत्र राजसिंहः नाम राजपुत्रः वसति स्म।
(ii) तस्य भार्या बुद्धिमती आसीत्।
(vii) सा पुत्रहयोपेता पितुरगहं प्रति चलिता।
(iii) मार्गे सा एकं व्याघ्रं ददर्श ।
(i) व्याघ्रः तां व्याघ्रमारीं मत्वा अधावत्।
(viii) सा वाक्चातु्येण बुद्धेः च प्रयोगेन व्याघ्रं भयभीतं कृतवती ।
(iv) बुद्धिमती व्याघ्रजाद भयात् मुक्ताऽभवत्।
प्रश्न 18. अधोलिखित वाक्येषु रेखाङ्कितपदानां प्रसङ्गानुकूलम् चितार्थं चित्वा लिखत । (केवलं प्रश्नत्रयम् ) । (1 × 3 = 3 अङ्काः).
(निम्नलिखित वाक्यों में रेखांकित शब्दों के प्रसंगानुकूल उचित अर्थ चुनकर लिखिए।) (केवल तीन प्रश्न )
(i) तस्य तनयः अत्र पठति ।
(क) पुत्रः
(ख) पुत्री
(ग) माता
(घ) भ्राता
उत्तर:
(क) पुत्रः
(ii) सः बालकः रोदिति ।
(क) खादति
(ख) क्रन्दति
(ग) खेलति
(घ) पिबति
उत्तर:
(ख) क्रन्दति
(iii) समस्य जनक: दशरथः आसीत् ।
(क) पिता
(ख) पुत्र
(ग) माता
(घ) भ्राता
उत्तर:
(क) पिता
(iv) सः बालकः जागृतः ।
(क) चञ्चल:
(ख) सुन्दर:
(ग) प्रबुद्धः
(घ) अबोध:
उत्तर:
(ग) प्रबुद्धः