Students can access the CBSE Sample Papers for Class 10 Sanskrit with Solutions and marking scheme Set 5 will help students in understanding the difficulty level of the exam.
CBSE Sample Papers for Class 10 Sanskrit Set 5 with Solutions
समयः : 3 होरा
पूर्णांक: 80
सामान्यनिर्देशाः
- कृपया सम्यक्तया परीक्षणं कुर्वन्तु यत् अस्मिन् प्रश्नपत्रे मुद्रितानि सन्ति ।
- कृपया सम्यक्तया परीक्षणं कुर्वन्तु यत् अस्मिन् प्रश्नपत्रे 18 प्रश्नाः सन्ति ।
- अस्मिन् प्रश्नपत्रे चत्वारः खण्डाः सन्ति ।
प्रश्नपत्रस्वरूपम् –
‘क’ खण्डः: अपठितावबोधनम् – 10 अङ्काः
‘ख’ खण्ड: रचनात्मककार्यम् – 15 अङ्काः
‘ग’ खण्ड: अनुप्रयुक्तव्याकरणम् – 25 अङ्काः
‘घ’ खण्डः पठितावबोधनम् – 30 अङ्काः - प्रत्येकं खण्डम् अधिकृत्य उत्तराणि एकस्मिन् स्थाने क्रमेण लेखनीयानि ।
- उत्तरलेखनात् पूर्वं प्रश्नस्य क्रमाङ्कः अवश्यं लेखनीयः ।
- प्रश्नस्य क्रमाङ्कः प्रश्नपत्रानुसारम् अवश्यमेव लेखनीयः ।
- सर्वेषां प्रश्नानाम् उत्तराणि संस्कृतेन लेखनीयानि ।
- प्रश्नानां निर्देशाः ध्यानेन अवश्यं पठनीयाः ।
खण्ड-‘क’ (10 अङ्काः)
(अपठिति अवबोधनम्)
प्रश्न 1. अधोलिखितं गद्यांशं पठित्वा प्रदत्तप्रश्नानाम् उत्तराणि संस्कृतेन लिखत – 10
पुरा अस्माकं देशे बहवः प्रसिद्धाः राजानः अभवन् । तेषु दुष्यन्तः नाम एकः नृपः आसीत्। तस्य भार्यां शकुन्तला आश्रमे पुत्रम् अजनयत्। तस्य नाम भरतः आसीत्। भरतः शेशवास्थायाम् अपि आश्रमे सिंहशावकैः सह क्रीडति स्म। एकदा सः एकस्य सिंहशावकस्य मुखम् उदघाटयत् अवदत् च“ जृम्भस्व सिंह ! दन्तान् ते गणयिष्यामि । ‘ सिंहशावकः अपि जानाति स्म यत् भरतः अपि मया सदृशः शिशु अस्तिः, मया सह च क्रीडति अतः सः भरताय नाक्रुध्यत् न च आक्राम्यत्। तत्र तापसीभ्यां निषिद्धः अपि भरतः कथयति स्म – नाहं सिंहात् बिभेमि।
इत्थम् आसीत् सः निर्भयः वीरः भरतः। भरतस्य अभिधानेन एवं अस्माकं देशस्य आर्यावर्तस्य नाम ‘ भारतम्” अभवत्।
प्रश्नाः
(अ) एकपदेन उत्तरत- (केवलं प्रश्नद्वयम्) (1 × 2 = 2)
(i) निर्भयः वीरः च कः आसीत्?
उत्तरः
भरतः
(ii) भरतः कः सह क्रीडति स्म?
उत्तरः
सिंहशावकैः
(iii) भरतस्य मातुः नाम किम् आसीत्?
उत्तरः
शकुन्तला
(आं) पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयम्) (2 × 2 = 4)
(i) भरतः सिंहशावकं किम् अवदत्?
उत्तरः
भरतः सिंहशावकम् अवदत्- जृम्भस्व सिंह! दन्तान् ते गणयिष्यामि इति।
(ii) सिंहशावकः भरताय किमर्थ नाक्रुध्यत् न च आक्राम्यत् ?
उत्तरः
सिरंहशावकः अपि जानाति स्म यत भरतः अपि मया सदृशः शिशुः अस्ति, मया सह च क्रीडति अतः सः भरताय नाक्रुध्यत् न च आक्राम्यत्।
(iii) भरतः तापस्यौ किं कथयति स्म?
उत्तरः
भरतः तापस्यौ कथयति स्म-नाहं सिंहात् बिभेमि इति।
(इ) अस्य अनुच्छेदस्य कृते उपयुक्तं शीर्षकं संस्कृतेन लिखत। (1× 1 = 1)
उत्तरः
अस्य अनुच्छेदस्य कृते उपयुक्तं शीर्षक
वीरः भरतः, भरतेन भारतम् भरतस्य निर्भयता/बीरता।
छात्रस्य उत्तरं दृष्ट्वा छत्रहिताय समुचितः निर्णयः करणीयः।
(ई) यथानिर्देशम् उत्तरत- (केवलं प्रश्नत्रयम्) (1 × 3 = 3)
(i) “इत्थम् आसीत् सः निर्भयः वीरः भरतः! अत्र किं क्रियापदम्?
(क) इत्थम्
(ख) आसीत्
(ग) निर्भयः
(घ) वीरः
उत्तरः
(ख) आसीत्
(ii) “सदृशः” इति विशेषणपदस्य विशेष्यपदं किम् ?
(क) नृपः
(ख) वीरः
(ग) निर्भयः
(घ) शिशुः
उत्तरः
(घ) शिशुः
(iii) “नृपाः’ इति पदस्य किं पर्यायपदं गघांशेप्रयुक्तम ?
(क) सिंहशावकः
(ख) दन्तान्
(ग) राजानः
(घ) प्रसिद्धाः
उत्तरः
(ग) राजानः
(iv) गणयिष्यामि ‘ इति क्रियापदस्य कर्तृपदं कि भवेत्?
(क) अहम्
(ख)ते
(ग) सः
(घ) दन्तान्
उत्तरः
(क) अहम्
खण्ड-‘ख ‘ (15 अङ्काः)
(रचनात्मकं कार्यम्)
प्रश्न 2. स्वमित्रं एकादश-कक्षायां संस्कृतं पठितं प्रयितुं लिखिते पत्रे रिक्तस्थानानि पूरयित्वा पत्रं च पुनः उत्तरपुस्तिकायां लिखतु । (चिन्तनात्मकः प्रश्नः) (½ × 10 = 5)
छात्रावासः
(i) _________
दिनाङ्क ___________
प्रिय आदित्य,
(ii) _________
अत्र कुशलं तत्रास्तु । तव (iii) __________________ ज्ञातंत् त्वम् एकादश-कक्षायां संस्कृतभाषां पठितुम् इच्छसि । एतत् ज्ञात्वा अहम् अति य प्रसनः (iv) _______________ यतः संस्कृतम् पित्वा वयं स्वदेशस्य गौरवम् अनुभवितुं (v) _____________________ । इयं देवभाषा विश्वस्य सर्वासु भाषासु प्राचीनतमा वैज्ञानिकौ च अस्ति । विश्वस्य (vi) ________________ भाषासु भारतीयभाषासु च (vii) ___________________ शब्दाः प्राप्यन्ते । किं त्वं जानासि यत् वेदाः, रामायणम्, महाभारतम्, उपनिषदः पञ्चतनतरहितोपदेशादयः (viii) ___________________ संस्कृते एव लिखिताः सन्अतः स्वं सर्वै:ति ? (ix) __________________ सह संस्कृतम् अपि परिश्रमेण पठ। अवकाशेषु मम गृहम् आगच्छ। मातापितृभ्यां मम प्रणामान् कथय ।
वैभव:
[मञ्जूषा: अभवम्, नमोनमः, मित्रम्, शनतुमः, निषयैः देहरदूनतः २ अभवम्, नमोनमः, मित्रम्, शवनुमः, विषयैः, देहरादूनत नत संस्कृतस्य, अनेकासु, पत्रेण, ग्रन्थाः]
उत्तरः
छात्रावासः
(i) देहरादूनतः
दिनाङ्क xx/xx/xxxx
प्रिय आदित्य,
(ii) नमोनमः ।
अत्र कुशलं तत्रास्तु । तव (iii) पत्रेण ज्ञातं यत् त्वम् एकादश कक्षायां संस्कृतभाषां पठितुम् इच्छसि । एतत् ज्ञात्वा अहम् अति प्रसन्न : (iv) अभवम् यतः संस्कृतम् पठित्वा वयं स्वदेशस्य गौरवम् अनुभवितुं (v) शक्नुमः । इयं देवभाषा विश्वस्य सर्वासु भाषासु प्राचीनतमा वैज्ञानिकी च अस्ति । विश्वस्य (vi) अनेकासु भाषासु भारतीयभाषासु च (vii) संस्कृतस्य शब्दाः प्राप्यन्ते । किं त्वं जानासि यत् वेदाः, रामायणम्, महाभारतम्, उपनिषदः पञ्चतन्त्रहितोपदेशादयः (viii) ग्रन्थां संस्कृते एव लिखिताः सन्ति ? अतः स्वं सर्वै: (ix) विषयैः सह संस्कृतम् अपि परिश्रमेण पठ। अवकाशेषु मम गृहम् आगच्छ । मातापितृभ्यां मम प्रणामान् कथय ।
तव (x) मित्रम्।
वैभव:
प्रश्न 3. प्रदत्तं चित्र दृष्ट्वा मञ्जूषायां प्रदत्तशब्दानां सहायतया पञ्च वाक्यानि संस्कृतेन लिखत- (1 × 5 = 5)
[मञ्जूषा: उद्यानम्, धावतः, जनौ, वातावरणम्, नगरस्य, महिला, वृक्षाः, साधारणम्, विशालभवनानि, बसस्थानम्, स्वच्छम्, प्रतीक्षाम्, तिष्ठन्ति, अवकरपात्रम्।]
उत्तरः
चित्रवर्णनम् –
(i) उद्याने दरौ बालकौ स्तः।
(ii) नगस्य बसस्थानं स्वच्छम् असित ।
(iii) उद्याने वृक्षाः सन्ति।
(iv) उद्यानस्य पाश्वे अवकरपात्रम् अस्ति।
(v) उद्यानस्य वातावरणं स्वच्छम् अस्ति।
अथवा
मंजूषाप्रदत्तशब्दानां साहाय्येन निम्नलिखितं विषयम् अधिकृत्य न्यूनातिन्यूनं पञ्चभिः संस्कृतवाक्यैः एकम् अनुच्छेदं लिखत ।
“वृक्षाः अस्माकं मित्राणि” (1 × 5 = 5)
मञ्जुषा
वृक्षाः, सत्पुरुषाः, परोपकारम्, छया, फलानि, पुष्पाणि, जनाः, पवनः, काष्ठम्, शीतलः, स्वास्थ्याय, आवश्यकम्, पथिकः, आनन्दम्, अनुभवन्ति, भूमेः संरक्षणम्, वर्षा, पक्षिभ्यः वासः।
उत्तरः
अनुच्छेद लेखनम्
(i) वृक्षाः परोपकारं कूर्वन्ति।
(ii) ते छया, फलानि, पुष्पाणि, काष्ठानि, मूलानि, त्वकजञ्च यच्छन्ति ।
(iii) शीतलः पवनः स्वास्थ्याय आवश्यकम् अस्ति।
(iv) वृक्षोपरि पक्षिणां वासः भवति।
(v) वृक्षाः वर्षाकाले भूमिसंरक्षंण कूर्वन्ति।
प्रश्न 4. अधोलिखितानि वाक्यानि संस्कृतभाषया अनुद्य लिखत । (केवलं वाक्यपञ्चकम्) – (1 × 5 = 5)
(i) उसने संस्कृत पुस्तक पदी ।
उत्तरः
स/सा संस्कृतपुस्तकम् अपठत्/पठितवान्/पठितवती ।
(ii) मेरे घर के पास विद्यालय है।
उत्तरः
मम गृहस्य समीपे विद्यालयः अस्ति।
(iii) बसन्त सभी ऋतुं मे श्रेष्ठ है।
उत्तरः
वसन्तः सर्वेषु ऋतपु भ्रष्टः अस्ति।
(iv) बच्चों! तुम सब उधर मत जाओं ।
उत्तरः
भो बालाः/बालकाः! यूयं तत्र मा गच्छत ।
(v) छत्र कक्षा मे भोजन नहीं करेगे।
उत्तरः
छत्राः कक्षायां भोजनं न करिष्यन्ति ।
(vi) शिवाजी शक्तिमान राजा था।
उत्तरः
शिवाजी शक्तिमान् राजा/नृपः आसीत्।
(vii) भारतीय संस्कृति विश्व में प्रसिद्ध हे।
उत्तरः
भारतीया संस्कृतिः विश्वे प्रसिद्धा अस्ति।
खण्ड-‘ग’ (25 अङ्काः)
(अनुप्रयुक्त व्याकरणम्)
प्रश्न 5. अधोलिखितवाक्येषु रेखाङ्कितपदेषु सन्धि सन्धिच्छेदं वा कुरुत । (केवलं प्रश्नचतुष्टयम्) (1 × 4 = 4)
(i) परं कस्तावत् उपदेशः।
उत्तरः
कः+ तावत्
(ii) चौर्यकर्मणि निरतः सञ्जातः।
उत्तरः
सम् + जातः
(iii) एतेन आरक्षिणा अध्वनि यदुक्तं तद् वर्णयामि ।
उत्तरः
यत + उक्तम्
(iv) वागीशः सर्वान् रक्षति।
उत्तरः
वाक् + ईशः
(v) सीता रामश्च वनम् अगच्छताम्।
उत्तरः
रामः+च
प्रश्न 6. अधोलिखितवावयेषु रेखाङ्कितपदानां समासं विग्रहं व प्रदत्तविकल्पेभ्यः चित्वा लिखत । (केवलं प्रशनचतुष्टयम्) (1 × 4 = 4)
(i) सः भारवेदनया क्रन्दति स्म।
(क) भारम् वेदनया
(ख) भारस्य वेदनया
(ग) भरेण वेदनया
(घ) भाराय वेदनया
उत्तरः
(ग) भरेण वेदनया
(ii) प्रस्तरतले लतातरुगुल्मा मे भवन्तु पिष्टाः।
(क) लताचतरुःच
(ख) लता च तरवः च
(ग) लताः च गुल्माः च
(घ) लताः च तरवः च गुल्माः
उत्तरः
(घ) लताः च तरवः च गुल्माः च
(iii) रामस्य समीपम् उपसृत्य प्रणम्य च।
(क) उपरामम्
(ख) उपरमेण
(ग) उपरामः
(घ) उपरामस्य
उत्तरः
(क) उपरामम्
(iv) को भेदः पिकः च काकः च तयोः।
(क) पिककाकम्
(ख) पिककाकयोः
(ग) पिककाकस्य
(घ) पिककाकाः
उत्तरः
(ख) पिककाकयोः
(v) विमूढधीः मधुरं न वदति।
(क) विमूढा धौः
(ख) विमूढः धौः
(ग) विमूढाः धियः
(घ) विमूढा धीः यस्य सः
उत्तरः
(ग) विमूढाः धियः
प्रश्न 7. अधोलिखितवाक्येषु रेखाङ्कितपदानां प्रकृति-प्रत्ययौ संयोज्य विभज्य वा लिखत। (केवलं प्रश्नचतुष्टयम्) (1 × 4 = 4)
(i) शक्तिमन्तः सर्व रक्षन्ति।
(क) शक्ति + मतुप्
(ख) शक्ति + वतुप्
(ग) शक्ति + शत्
(घ) शक्ति + शानच्
उत्तरः
(क) शक्ति + मतुप्
(ii) एषा मम पुत्र + डीप् विद्यालयं गच्छति ।’
(क) पुत्रः
(ख) पुत्री
(ग) पुत्रि
(घ) पुडत्री
उत्तरः
(ख) पुत्री
(iii) पर्यावरण रक्षणम् अस्माकं नीति + ठक् कर्तव्यम् ।
(क) नीतिकम्
(ख) नितिकम्
(ग) नैतिकम्
(घ) नीतिम्
उत्तरः
(ग) नैतिकम्
(iv) मूर्खत्वम् मरणम्।
(क) मूर्खं + त्व
(ख) मूर्खं + त्वम्
(ग) मूर्खं + तव
(घ) मूर्खता
उत्तरः
(क) मूर्खं + त्व
(v) अद्य स्वतन्त्रता दिवसः अस्ति।
(क) स्वतन्र + आ
(ख) स्वतन्त्र + तल्
(ग) स्वतन्त्र + ता
(घ) स्व+तत्त्र^ता
उत्तरः
(ख) स्वतन्त्र + तल्
प्रश्न 8. चेटी वसन्तसेना च वार्तालापं कुरुतः। चेटी कर्तृवाच्य वसन्तसेना कर्मवाच्ये वदति । वाच्यानुसारं रिक्तस्थानानि पूरयत । (केवलं प्रश्नत्रयम् ) (1 × 3 = 3)
(i) चेदी–वसन्तसेन! गच्छतु ____________ (i) ___________________।
(क) भवति
(ख) भवती
(ग) भवतीम्
(घ) भवतः
उत्तरः
(ख) भवती
(ii) वसन्तसेना- कुत्र _______________ (ii) __________________।
(क) माम्
(ख) मया
(ग) मयि
(घ) मह्यम्
उत्तरः
(ख) मया
(iii) चेटी-यत्र चारुदत्त _____________ (iii) _________________।
(क) सन्ति
(ख) स्तः
(ग) अस्ति
(घ) स्मः
उत्तरः
(ग) अस्ति
(iv) बसन्तसेना-चेटी ! मया अपि तत्र _____________ ।
(क) गच्छति
(ख) गम्यते
(ग) गमिष्यामि
(घ) गम्यन्ते
उत्तरः
(ख) गम्यते
प्रश्न 9. अधोलिखित-दिनचर्यायां रिक्तस्थानानि संस्कृतकालबोधकशब्दैः पूरयत । (केवलं प्रश्न चतुष्टयम्) (1 × 4 = 4)
(i) माता प्रातः ______________ (07.30) उत्तिष्ठामि ।
उत्तरः
सार्धसप्तवादने
(ii) प्रातः उत्थाय _____________ (08.00) योगाभ्यासं करोति।
उत्तरः
अष्टवादने
(iii) सा _____________ (08.45) स्नानं करोति।
उत्तरः
पादोन नववादने
(iv) सा ___________________ (10.15) अल्पहारं करोति।
उत्तरः
सपाददशवादने
(v) तदन्तरं सा गृहकार्याणिसमाप्य ____________________ (12.15) भोजनं पचति।
उत्तरः
सपादद्वादशवादने
प्रश्न 10. मञ्जूषायाः उचितम् अव्ययपदं चित्वा वावयेषु रिक्तस्थानानि पूरयत । (केवलं प्रश्नत्रयम्) (1 × 3 = 3)
(i) शीतलसमीर _______________ प्रवहति।
उत्तरः
शनैः
(ii) सः पाठं _________________ पठित्वा स्मरति।
उत्तरः
उच्चैः
(iii) _______________ स्वगृहं गत्वा पठ।
उत्तरः
अधुना
(iv) वयम् ______________ शिवं भजामः।
उत्तरः
अपि
[मञ्जूषा: अपि, शनैः, उच्चैः, अधुना]
प्रश्न 11. अधोलिखितेषु वाक्येषु रेखाङ्धितपदम् अशुद्धं पदाय उचित पदं चित्वा लिखत । (केवलं प्रश्नत्रयम्) (1 × 3 = 3)
(i) त्वां पितुः नाम किम् अस्ति?
(क) त्वम्
(ख) तव
(ग) त्वया
(घ) त्वयि
उत्तरः
(ख) तव
(ii) ते श्वः विद्यालयं गच्छन्ति।
(क) अगच्छन्
(ख) गमिष्यति
(ग) गमिष्यन्ति
(घ) अगच्छताम्
उत्तरः
(ग) गमिष्यन्ति
(iii) यत्रास्ते सा धूर्तः तत्र गम्यताम्।
(क) धूर्ता
(ख) धूर्तः
(ग) धूर्त
(घ) धूते
उत्तरः
(क) धूर्ता
(iv) सः बुद्धिमती कानने एकं व्याघ्र ददर्श ।
(क) तत्
(ख) ताः
(ग) ते
(घ) फेसा
उत्तरः
(घ) सा
खण्ड-‘घ’ 30 अकाः
(पठित-अवबोधनम्)
प्रश्न 12.अधोलिखितं गद्यांशं पठित्वा प्रश्नानाम् उत्तराणि लिखत- (5)
(वनस्य दृश्यम् समीपे एवैका नदी अपि वहति ।) एकः सिंहः सुखेन विश्राम्यते तदैव एकः वानरः आगत्य तस्य पुच्छं धुनोति। करुद्धः सिंहः तं परह्तुमिच्छति परं वानरस्तु कूर्दित्वा वृक्षमारूढः। तदैव अन्यस्मात् वृक्षात् अपरः वानरः सिंहस्य कर्णमाकृष्य पुनः वृक्षोपरि आरोहति एवमेव वानराः वारं वारं सिंहं तुदन्ति । क्र द्धः सिंहः इतस्ततः धावति, गर्जति परं किमपि कर्तुमसमर्थः एव तिष्ठति। वानराः हसन्ति वृक्षोपरि च विविधाः पक्षिणः अपि सिंहस्य एतादृशीं दशां दृष्ट्वा हर्षमिश्चितं कलरवं कूर्वन्ति।
प्रश्नाः
(अ) एकपदेन उत्तरत-(केवलं प्रर्नद्रयम्) (½ × 2 = 1)
(क) एकः सिंहः केन विश्राम्यते ?
उत्तरः
सुखेन
(ख) कः कूर्दित्वा वृक्षमारूढः ?
उत्तरः
वानरः
(ग) के कलरवं कुर्वन्ति?
उत्तरः
पक्षिणः
(आ) पूर्णवाक्येन उत्तरत– (केवलं प्रश्नद्वयम्) (1 × 2 = 2)
(क) वानराः सिंहः कथम् तुदन्ति ?
उत्तरः
एकः वानरः सिंहस्य पुच्छं धुनोति, अपरः वानरः तस्य कर्णमाकृष्य वृक्षोपरि आरोहति एवमेव वानराः सिंहं वारं वारं तुदन्ति ।
(ख) सिंहस्य पुच्छं कः धुनोति?
उत्तरः
सिंहस्य पुच्छं वानरः धुनोति।
(ग) क्रुद्धः सिंहः कं प्रहर्तुमिच्छति
उत्तरः
कद्ध सिंहः वानरं प्रर्तुमिच्छति।
(इ) निर्देशानुसारं उत्तरत / भाषिक कार्यम्-(केवलं प्रश्नद्वयम्) (1 × 2 = 2)
(क) “करुद्धः सिंहः इतस्ततः धावति” अत्र कः अव्यय पदं प्रयुक्तः ?
उत्तरः
इतस्ततः
(ख) ‘ धु गृहीत्वा आन्दोलयति’ इत्यर्थे अत्र कः पर्यायः प्रयुक्तः ?
उत्तरः
धुनोति
(ग) ‘ वनस्य दृश्यं समीपे एवैका नदी अपि वहति ‘ इति वाक्ये किं क्रियापदं प्रयुक्तम् ?
उत्तरः
वहति
प्रश्न 13. अधोलिखितं पद्यांशं पठित्वा प्रदत्त प्रश्नानाम् उत्तराणि लिखत- 5
भुक्ता मृणालपटली भवता निपीता-
न्यग्बेनि यज्ञ नीलनानि निषेवितानि।
हे राजहंस ! वद तस्य सरोवरस्य,
कृत्येन केन भवतासि कृतोपकारः। ।
प्रश्नाः
(अ) एकपदेन उत्तरत-(केवलंप्रश्नद्रयम्) (½ × 2 = 1)
(क) राजहंसेन कस्य मृणालपटली भुक्ता ?
उत्तरः
सरसः
(ख) सरसः कानि निपीतानि निषेवितानि।
उत्तरः
अम्बूनि
(ग) भुक्ता तस्य कस्य केन कृत्येन उपकारं भविष्यति भविता ?
उत्तरः
सरसः
(आ) पूर्णवाक्येन उत्तरत-(केवलं प्रश्नद्वयम्) (1 × 2 = 2)
(क) राजहंसेन अम्बूनि कानि नीलनानि निषेबितानि ?
उत्तरः
राजहंसेन अम्बूनि निपीतानि नीलनानि निषेवितानि।
(ख) राजहंसेन सरसः का भुक्ता ?
उत्तरः
राजहंसेन सरसः मृणालपरली भुक्ता ।
(ग) तस्य सरसः केन कौदृशं उपकारं भविता ?
उत्तरः
तस्य सरसः भवता केन कृत्येन उपकारं भविता ।
(इ) निर्देशानुसारं उत्तरत / भाषिक कार्यम् -(केवलं प्रश्नद्वयम्) (1 × 2 = 2)
(क) ‘राजहंसेन सरसः मृणालपटली भुक्ता’ अत्रे कि क्रिया पदं प्रयुक्तम् ?
उत्तरः
भुक्ता
(ख) तडागस्य” इत्यर्थे यत्र कः पर्यायः प्रयुक्तः ?
उत्तरः
सरसः
(ग) अपकारम् इत्यर्थे अत्र कः विलोमपदं प्रयुक्तम् ?
उत्तरः
उपकारम्
प्रश्न 14. अधोलिखितं नाट्यांशं पठित्वा प्रदत्त प्रश्नानाम् उत्तराणि संस्कृतेन लिखत- 5
प्रकृतिमाता – अहं प्रकृतिः युष्माक सर्वेषां जननी ? युयं सर्वे एव मे प्रियाः। सर्वेषामेव मत्कृते महत्त्वं विद्यते यथासमयं न तावत् कलहेन समयं वृथा यापयन्तु अपितु मिलित्वा एव मोदध्वं जीवनं च रसमयं करुध्वम्। तद्यथा कथितम् –
प्रजासुखे सुखं राज्ञः, प्रजानां च हिते हितम्।
नात्मप्रियं हितं राज्ञः, प्रजानां तु प्रियं हितम्॥
अपिच-
अगाधजलसञ्ारी न गर्वं याति रोहितः।
अङ्गुष्ठेदकमात्रेण शफरी परायते ॥
अतः भवन्तः सर्वेऽपि शफरीवत् एकैकस्य गुणस्य चर्चा विहाय मिलित्वा प्रकृतिसौन्दर्याय वनरक्षायै च प्रयतन्ताम्। सर्व प्रकृतिमातरं प्रणमन्ति मिलित्वा दृढसंकल्पपूर्वकं च गायन्ति-
प्राणिनां जायते हानिः परस्परविवादतः।
अन्योन्यसहयोगेन लाभस्तेषां प्रजायते ॥
प्रश्नाः
(अ) एकपदेन उत्तरत-(केवलं प्रश्नद्वयम्) (½ × 2 = 1)
(क) का अस्माकं सर्वेषां जननी ?
उत्तरः
प्रकृतिमाता
(ख) केन समयं वृथा न यापयन्तु ?
उत्तरः
कलहेन
(ग) के प्रकृतिमातरं प्रणमन्ति ?
उत्तरः
स्व
(आ) पूर्णवाक्येन उत्तरत-(केवलं प्रश्नद्वयम्) (1 × 2 = 2)
(क) शफरी केन रुर्ुरायते?
उत्तरः
शफरी अङ्गुष्ठेदक मात्रेण फर्फरायते ।
(ख) केषाम् एव मत्कृते महत्वं विद्यते ?
उत्तरः
सर्वेषामेव मत्कृते महत्वं विद्यते ।
(ग) राज्ञः हितम् कस्मिन् अस्ति ?
उत्तरः
राज्ञः हितम् प्रजासुखे अस्ति।
(इ) निर्देशानुसारं उत्तरत / भाषिक कार्यम्-(केवलं प्रश्नद्वयम्) (1 × 2 = 2)
(क) “गच्छति” इत्यर्थे अत्र कः पर्यायपदप्रयुक्तः ?
उत्तरः
याति
(ख) “महत्वम्” पदे कः प्रत्ययः प्रयुक्तः ?
उत्तरः
त्व
(ग) “कलहेन समयं वृथा यापयन्तु’ इति वाक्ये कः अव्ययपदप्रयुक्तः ?
उत्तरः
वृथा
प्रश्न 15. रेखाह्कित-पदानि आधृत्य प्रश्ननिर्माणं कुरुत-(केवलं प्रशनचतुष्टयम्) (1 × 4 = 4)
(i) अयोग्यः पुरुषः नास्ति।
उत्तरः
कौदृशः पुरुषः नास्ति?
(ii) मयूरस्य नृत्यं प्रकृतेः आराधना।
उत्तरः
मयूरस्य नृत्यं कस्याः आराधना ?
(iii) चौरस्य पादध्वनिना अतिथिः प्रनुधः।
उत्तरः
कस्य पादध्वनिना अतिधिः प्रबुधः ?
(iv) पिता पुत्राय बाल्ये विद्याधनम् यच्छति ।
उत्तरः
पिता पुत्राय कदा विद्याधनम् यच्छति ?
(v) धेनूनाम् माता सुरभिः आसीत्।
उत्तरः
कासाम् माता सुरभिः आसीत्?
प्रश्न 16. मञ्जूषातः समुचितपदानि चित्वा अधोलिखितश्लोकस्यः अन्वयं पूरयित्वा पुनः लिखत- (1 × 4 = 4)
रेरे चातक ! सावधानमनसा मित्र! क्षणं श्रूयता-
मम्भोदा बहवो हि सन्ति गगने सर्वेऽपि नैतादृशाः।
केचिद् वृष्टिभिरर्द्रयन्ति वसुधां गर्जन्ति केचिद् वृथा,
यं यं पश्यसि तस्य तस्य पुरतो मा ब्रूहि दीनं वचः।।
अन्वयः-रेरे मित्र चातक! (i) ________________ क्षणं श्रूयताम्। गगने हि बहवः (ii) ______________ सन्ति। सर्वे अपि एतादृशाः न ( सन्ति) । केचिद् वृष्टिभिः (iii) _________________ आर्रयन्ति, केचिद् वृथा गर्जन्ति, (त्वम्) यं यं पश्यसि तस्य तस्य पुरतः दीनं (iv) _______________ माब्रूहि।
उत्तरः
श्लोकान्वयः
रे रे मित्र चातक! (i) सावधानमनसा क्षणं श्रूयताम्। गगने हि बहवः (ii) अम्भोदा सन्ति। सर्वे अपि एतादृशाः न (सन्ति) । केचिद् वृष्टिभिः (iii) वसुधाम् आरदरयन्ति, केचिद् वृथा गर्जन्ति, (त्वम्) यं यं पश्यसि तस्य तस्य पुरतः दीनं (iv) वचः मा ब्रूहि।
अथवा
मञ्जूषायाः साहाय्येन श्लोकस्य भावाथ रिक्तस्थानानि पूरयित्वा पुनः लिखत- (1 × 4 = 4)
विद्ंस एव लोकेऽस्मिन् चशुष्मन्तःप्रकर्तिताः।
अन्येषां वद्ने ये तु ते चक्षुनामनी मते।।
भावार्थः- अस्य भावः अस्ति यत् अस्मिन् संसारे (i) _________________ एव (ii) _______________ मन्यन्ते यतोहि ते ज्ञानवन्तः भवन्ति ज्ञानं च मनुष्यस्य वास्तविकं (iii) ______________ अस्ति। अन्येषां जनानां (iv) _______________ ये नेत्रे भवतः ते तु चकुरनामनी भवतः। ज्ञानं विना ते अन्ध इव भवन्ति।
उत्तरः
अस्य भावः अस्ति यत् अस्मिन् संसारे (i) बुद्धिमन्तः एवं (ii) नत्रवन्तः मन्यन्ते यतोहि ते ज्ञानवन्तः भवन्ति ज्ञानं च मनुष्यस्य वास्तविकं (iii) चक्षुः अस्ति। अन्येषां जनानां (iv) मुखे ये नेत्रे भवतः ते तु चशषुर्नामनी भवतः। ज्ञानं विना ते अन्ध इव भवन्ति।
प्रश्न 17. अधोलिखित वाक्यानि घटनाक्रमानुसार संयोज्य पुनः लिखित। (½ × 8 = 4)
(i) व्याघ्रः तां व्याघ्रमारीं मत्वा अधावत्।
(ii) तस्य भार्या बुद्धिमती आसीत्।
(iii) मर्गे सा एक व्याघ्रं ददर्शं ।
(iv) बुद्धिमती व्याघ्रजाद् भयात् मुक्ताऽभवत्।
(v) तत्र राजसिंहः नाम राजपुत्रः वसति स्म।
(vi) अस्ति देउलाख्यो नाम ग्रामः।
(vii) सा पुत्रयोपेता पितुर्गृहं प्रति चलिता।
(viii) सा वाक्चातुर्येण बुद्धेः च प्रयोगेन व्याघ्रं भयभीतं कृतवती ।
उत्तरः
(vi) अस्ति देउलाख्यो नाम ग्रामः।
(v) तत्र राजसिंहः नाम राजपुत्रः वसति स्म।
(ii) तस्य भार्या बुद्धिमती आसीत्।
(vii) सा पुत्रहयोपेता पितुरगहं प्रति चलिता।
(iii) मार्गे सा एकं व्याघ्रं ददर्श ।
(i) व्याघ्रः तां व्याघ्रमारीं मत्वा अधावत्।
(viii) सा वाक्चातु्येण बुद्धेः च प्रयोगेन व्याघ्रं भयभीतं कृतवती ।
(iv) बुद्धिमती व्याघ्रजाद भयात् मुक्ताऽभवत्।
प्रश्न 18. अधोलिखितवाक्येषु रेखाङ्कितपदानां प्रसङ्गानुकूलम् उचितार्थ चित्वा लिखत। (केवलं प्रश्नत्रयम्) (1 × 3 = 3)
(i) तस्य भार्या बुद्धिमती पितुरगहं प्रति चलिता।
(क) पत्नी
(ख) भगिनी
(ग) भ्राता
(घ) भारः
उत्तरः
क) पलनी
(ii) मा ब्रूहि दीनं वचः।
(क) बाला
(ख) बालः
(ग) वद
(घ) वाहकः
उत्तरः
(ग) वद
(iii) एतेन आरक्षिणा अध्वनि यदुक्तं तद् वर्णयामि ।
(क) धमनम्
(ख) मर्गे
(ग) धनम्
(घ) धारा
उत्तरः
(ख) मर्गे
(iv) शतशकटीयानं धूमं मुञ्चति ।
(क) धावति
(ख) पिबति
(ग) चलति
(घ) त्यजति
उत्तरः
(घ) त्यजति