Students can access the CBSE Sample Papers for Class 10 Sanskrit with Solutions and marking scheme Set 2 will help students in understanding the difficulty level of the exam.
CBSE Sample Papers for Class 10 Sanskrit Set 2 with Solutions
समयः 3 होराः
पूर्णाकः 80
सामान्यनिर्देशः
- कृपया सम्यक्तया परीक्षणं कुर्वन्तु यत् अस्मिन् प्रश्नपत्र मद्धितानि सन्ति।
- कृपया सम्यक्तया परीक्षणं कूर्वन्तु यत् अस्मिन् प्रश्नपत्रे 18 प्रश्नाः सन्ति।
- अस्मिन् प्रश्नपत्रे चत्वारः खण्डाः सन्ति।
प्रश्नपत्रस्वरूपम्-
‘क’ खण्डः – अपठितावबोधनम् – 10 अङ्काः
‘ख’खण्डः – रचनात्मककार्यम् – 15 अङ्काः
‘ग’ खण्डः – अनुप्रयुक्तव्याकरणम् – 25 अङ्काः
‘घ’ खण्डः – ड पठितावबोधनम् – 30 अङ्काः - प्रत्येकं खण्डम् अधिकृत्य उत्तराणि एकस्मिन् स्थाने क्रमेण लेखनीयानि।
- उत्तरलेखनात् पूरव प्रश्नस्य क्रमाङ्कः अवश्यं लेखनीयः।
- प्रश्नस्य क्रमादधः प्रशनपत्रानुसारम् अवश्यमेव लेखनीयः।
- सर्वेषा प्रश्नानाम् उत्तराणि संस्कृतेन लेखनीयानि ।
- प्रश्नानां निर्देशाः ध्यानेन अवश्यं पठनीयाः।
खण्ड-‘क’ (10 अङ्काः)
(अपठिति अवबोधनम्)
प्रश्न 1. अधोलिखितं गद्यांशं पठित्वा प्रदत्तप्र्नानाम् उत्तराणि संस्कृतेन लिखत । (10)
अस्माकम् देशः प्राचीनकालादेव प्राकृतिक -पर्यावरणस्य पोषकः । वैदिककाले यद्यपि पर्यावरणस्य प्रदूषणस्य समस्या नासीत् तथापि वेदेषु स्थाने-स्थाने ऋषीणां पर्यावरणविषयकं चिन्तनं दृश्यते । अद्य पर्यावरणं प्रदूषणं संसारस्य भीषणतमा समस्या वर्तते, परं जनाः अस्याः गाम्भीर्यं न अनुभवन्ति । पर्यावरणं रक्षणीयं वृक्षाः रोपणीयाः रक्षणीयाः च इति शृण्वन्तः उद्धोषयन्तः अपि वयं प्रतिदिनं तेषां कर्तनं पश्यामः। ‘ प्लास्टिक ‘ इति रसायनेन निर्मितवस्तूनि पर्यावरणाय हानिकराणि इति जानन्तः अपि जनाः एतेषां प्रयोगं बाहुल्येन कूर्वन्ति। पर्यावरणप्रदूषकं धूमं क्षिपतां वाहनानाम् ओंद्योगिक-यन्त्रागाराणां सङ्ख्या निरन्तरं वर्धमाना अस्ति। यद्यपि विकासाय नवीनाः आविष्काराः, अपेक्षितः परं सञ्चाराय विस्तृताः सुरक्षिताः मार्गाः जनानां कृते अपि आवश्यकाः एव । यदि पर्यावरणं प्राणिजीवनाय अनुकूलं न भविष्यति तर्हि पृथिव्यां जीवनमेव असम्भवं भविष्यति तदा भौतिकनिकासेन किम्। अतः सर्वकारः जनसहयोगेन सर्वथा पर्यावरणरक्षणाय यलशीलः भवेदिति।
(अ) एकपदेन उत्तरत-(केवलं प्रश्नद्वयम्) (1 × 2 = 2)
(i) के रोपणीयाः रक्षणीयाः च?
उत्तरः
वृक्षाः।
(ii) कदा पर्यावरणस्य प्रदूषणस्य समस्या नासीत् ?
उत्तरः
वैदिकाले।
(iii) अस्माकं देशः कस्य पोषकः ?
उत्तरः
प्राकृतिक पर्यावरणस्य ।
(आ) पूर्णवाक्येन लिखत-(केवलं प्रश्नद्वयम्) (2 × 2 = 4)
(i) किं जानन्तः जनाः प्लास्टिक -निर्मितवस्तूनां प्रयोगं बाहुल्येन कर्वन्ति ?
उत्तरः
“प्लास्टिक ‘ इति रसायनेन निर्मितवस्तूनि पर्यावरणाय हानिकारिण इति जानन्तः अपि जनाः प्लास्टिक -निर्मितवस्तूनां प्रयोगं बाहुल्येन कूर्वन्ति।
(ii) यदि पर्यावरणं प्राणिजीवनाय अनुकूलं न भविष्यति तर्हि कि भविष्यति ?
उत्तरः
यदि पर्यावरणं प्राणिजीवनाय अनुकूलं न भविष्यति तर्हि पृथिव्यां जीवनमेव असम्भवं भविष्यति।
(iii) केषां सङ्ख्या निरन्तरं वर्धमाना अस्ति ?
उत्तरः
पर्यावरणप्रदूषकंवाहनानाम् ओद्योगिक-यन्त्रागाराणां संख्या निरन्तरं वर्धमाना अस्ति।
(इ) अस्य अनुच्छेदस्य कृते उपयुक्तं शीर्षकं संस्कृतेन लिखत । (1× 1 = 1)
उत्तरः
अस्य उपयुक्त शीर्षकः *पर्यावरणरक्षणम् इति । छात्रस्य उत्तर दृष्ट्वा छत्रहिताय समुचितः निर्णयः।
(ई) यथानिर्देशम् उत्तरत-(केवलं प्रश्नत्रयम्) (1 × 3 = 3)
(i) “जनाः अस्याः गाम्भीर्य न अनुभवन्ति” अत्र किं क्रियापदम् ?
(क) जनाः
(ख) अत्र
(ग) अस्याः
(घ) अनुभवन्ति
उत्तरः
(घ) अनुभवन्ति
(ii) “नवीनाः” इति विशेषणपदस्य विशेष्यपदं किम्?
(क) जनाः
(ख) आविष्काराः
(ग) अपेक्षिता:
(घ) मार्गाः
उत्तरः
(ख) आविष्काराः
(iii) “शोषकः” इति पदस्य किं विलोमपदं गद्यांशे प्रयुक्तम् ?
(क) विषयः
(ख) चिन्तनीयः
(ग) सरलः
(घ) पोषकः
उत्तरः
(घ) पोषकः
(iv) ‘वयं प्रतिदिनं तेषां कर्तनं पश्यामः।’ अस्मिन् वाक्ये “पश्यामः, क्रियायाः कर्तृपदं किं प्रयुक्तम् ?
(क) वयम्
(ख) तेषाम्
(ग) प्रतिदिनम्
(घ) कर्तनम्
उत्तरः
(क) वयम्
खण्ड-‘ख’ (15 अङ्काः)
(रचनात्मकं कार्यम्)
प्रश्न 2. भवान् जयपुरवासी राजेन्द्रः अस्ति। स्वमित्रं मुकेशं स्वभगिन्या: विवाहे निमन््रितुं लिखितं पत्रं मञ्जूषायाः पदैः पूरयित्वा पुनः लिखतः (½ × 10 = 5)
जयपुरतः
दिनाङ्कः ____________
प्रियमित्र मुकेश!
सस्नेहं (i) ____________________ अत्र कुशलं तत्रास्तु । भवान् इदं (ii) ______________ अत्यधिकः प्रसनः भविष्यति यत् मम (iii) ________________ दिव्यायाः विवाहः विजयनगरनिवासि-श्रीवेदप्रकाशस्य पुत्रेण (iv) _________________ सह दिसम्बर मासस्य एकादशतिथौ निश्चितः जातः। (v) ___________________ सायं सप्तवादने आगमिष्यति। अस्मिन् मङ्गलावसरे भवान् सपरिवारः सादरं निमन्त्ितः। भवता स्वपरिवारेण सह विवाहतः (vi) _________________ पूर्वमेव अत्र आगत्य व्यवस्थायां (vii) _________________ अपि करणीयम्। भवतः उपस्थितिः(viii) ____________________ उत्साहं विश्वासं च वर्धिष्यते । इतोऽपि भवतः जयपुरदर्शनस्य इच्छसिद्धिः अपि (ix) _______________ । गृहे पितृभ्यां मम प्रणामाः।
भवतः (x)__________
राजेन्द्रः
[मञ्जूषा: भविष्यति, मम, नमः, वरयात्रा, राकंशेन, सहाय्यम्, भगिन्याः, अभिनहदयः, त्रिदिनानि, जात्वा]
उत्तरः
पत्रलेखनम्-
जयपुरतः
दिनाङ्कः 07/07/xxxx
प्रियमित्र मुकेश!
सस्नेहं (i) नमः। अत्र कुशलं तत्रास्तु। भवान् इदं (ii) ज्ञात्वा अत्यधिकः प्रसनः भविष्यति यत् मम (iii) भगिन्याः दिव्यायाः विवाहः विजयनगरनिवासि-्रीवेद्प्रकाशस्य पुत्रेण (iv) राकेशेन सह दिसम्बर-मासस्य एकादशतिथौ निश्चितः जातः। (v) वरयात्रा सायं सप्तवादने आगमिष्यति। अस्मिन् मङ्गलावसरे भवान् सपरिवारः सादरं निमन्त्रितः। भवता स्वपरिवारेण सह विवाहतः (vi) त्रिदिनानि पूर्वमेव अत्र आगत्य व्यवस्थायां (vii) सहाय्यम् अपि करणीयम्। भवतः उपस्थितिः (viii) मम उत्साहं विश्वासं च वर्धिष्यते । इतोऽपि भवतः जयपुरदर्शनस्य इच्छसिद्धिः अपि (ix) भविष्यति। गृहे पितृभ्यां मम प्रणामाः।
भवतः (x) अभिनहदयः
राजेन्द्रः
प्रश्न 3. अधः प्रदत्तं चित्र दृष्ट्वा मञ्जूषायां प्रदत्तशब्दानां सहायतया पञ्च वाक्यानि संस्कृतेन लिखत- (1 × 5 = 5)
[मञ्जूषा: दे, बालिके, बहवः, नीत्वा, लोकाः, इतस्ततः, मेलकं, श्वेतवस्त्रम्, श्यामवस्त्रम्, गोलचक्रिका, उपविशन्ति, अनुभवन्ति, आनन्दम्, बहिः, दृश्यम्]
उत्तरः
चित्रवर्णनम्
अत्र छात्रेभ्यः संकषिप्तवाक्यरचना अपेक्षिता वर्तते । केबलं वाक्यशृद्धिः द्रष्टव्या । अस्य प्रश्नस्य प्रमुखम् उद्यं वाक्यरचना अस्ति । वाक्यं दीर्घम् अस्ति अथवा लघु इति महन्पूरणं नस्ति। प्रतिवाक्यम् अर्धः अङ्कः भावस्य कृते अर्धः अङ्कः च व्याकरणदृष्टया शुद्धतानिमिततं निर्धारितः अस्ति। मञ्जूषायां प्रदत्तः शब्दाः सहायतार्थं सन्ति। छात्र तेषां वाक्येषु प्रयोगं कुयदिव इति अनिवार्य नास्ति। छत्रः स्वमेधया अपि वाक्यानि निर्मातुं शन्कोति। मञ्जूषायां प्रदत्तानां शब्दानां विभक्तिं परिवर्तनं कृत्वा अपि वाक्यनिर्माणं कर्तुं शक्यते।
उत्तराणि –
(i) इदं चित्रं एकस्य परिवारस्य अस्ति।
(ii) अत्र शिशवः स्वमातापितृभ्यां सह उपविशन्ति
(iii) एकः बालकः गोलचक्रिकां संचालयति।
(iv) सर्वे आनन्दम् अनुभवन्ति
(v) मध्ये एका बालिका अस्ति सा अपिहसति।
अथवा
मञ्जूषाप्रदत्तशब्दानां साहाय्येन निम्नलिखितं विषयम् अधिकृत्य पञ्चभिः संस्कृतवाक्यैः एकम् अनुच्छेदं लिखत ।
“देशभक्तिः” (1 × 5 = 5)
[मञ्जूषा: स्वमातृभूमिं, भावना, सैनिकाः, रक्षकाः, स्वतन्त्रतायाः, राष्ट्रम्, रक्षाम् कुर्वन्ति, भारतीयाः, विचारा, वीराः, माता, भूमिः, मानवम्, आत्मबलिदानम्]
उत्तरः
अनुच्छेद लेखनम् –
अयं विकल्पः सर्वेभ्यः अस्ति । छत्राः मञजषायां प्रदत्तानां शब्दानां विभक्ति परिवर्तनं कृत्वा अपि वाक्यनिर्माणं कर्तु शन्कुवन्ति। अतः अङ्काः देयाः। अस्य मूल्याङ्कनाय अन्ये नियमाः चित्रवर्णनस्य अनुगुणं पालनीयाः।
उत्तराणि-
(i) अस्मांक देशः भारतदेशः।
(ii) देशभक्ताः सैनिकाः स्व राषटृस्य रक्षां कूर्वन्ति।
(iii) वयं भारतीयाः स्वमातृभूमिं पूजयामः।
(iv) देशभक्ताः रक्षकाः राष्ट्रस्य कृते आत्मबलिदानम् कूर्वन्ति।
(v) भारतीयाः वीराः स्वभूमिं माता इव पूजयन्ति।
प्रश्न 4. अधोलिखितानि वाक्यानि संस्कृतभाषया अनद्य लिखत । (केवलं वाक्यपञ्चकम्) – (1 × 5 = 5)
(i) कल तुम कलँ गए थे?
Where did you go yesterday?
उत्तरः
हयः त्वं कुत्र अगच्छः?
(ii) घर के बाहर मत खेलो।
Do not play outside the home
उत्तरः
गृहात् बहिः मा क्रौड।
(iii) भारत ऋष्यो कौ भूमि है।
Bharat is the land of saints.
उत्तरः
‘भारतः’ ऋषीणां भूमिरस्ति।
(iv) हमारा जौवन अनुशासित होना चाहिए।
Our life should be disciplined
उत्तरः
अस्माकं जीवनम् अनुशासितं भवितव्यम्।
(v) मँ अपने जन्मदिन पर देवालय जाऊंगा ।
I will go to the temple on my birthday
उत्तरः
अहं स्वजन्मदिवसे देवालयं गमिष्यामि।
(vi) हम बाग मेँ खेलते है ।
We play in the garden.
उत्तरः
वयम् उद्याने क्रीडामः।
(vii) बालक मित्रों के साथ पदता है।
The child studies with friends
उत्तरः
बालकः मित्रैः सह पठति।
खण्ड-‘ग’ (25 अङ्काः)
(अनुप्रयुक्त व्याकरणम्)
प्रश्न 5. अधोलिखितवाक्येषु रेखाङ्कितपदस्य सन्धिपदं सन्थिच्छेदपदं वा चिनुतः (केवलं प्रश्नचतुष्टयम्) (1 × 4 = 4)
(i) अचिरादेव चण्डवातने मेघरवैश्च सह प्रवर्षः समजायत।
उत्तरः
अचिरात् + एव
(ii) आलस्यं हि मनुष्याणां रारीरस्थः + महान् रिपुः!
उत्तरः
शरीरस्थो महान्
(iii) करिचत् कृषकः बलीवर्दभ्यां क्षत्रकर्षणं कुर्वन् आसीत्।
उत्तरः
कः+चित्
(iv) किञ्चित् काठ नय माम् अस्मात् + नगराद् बहुदूरम्।
उत्तरः
अस्मानगरात्
(v) अयोग्यः पुरुषः नास्ति योजकः + तत्र दुर्लभः।
उत्तरः
योजकस्तत्र
प्रश्न 6. अधोलिखितवाक्येषु रेखाङ्कितपदानां समुचितं समासं विग्रहं वा प्रदत्तविकल्येभ्यः चित्वा लिखत । (केवलं प्रशनचतुष्टयम्) (1 × 4 = 4)
(i) सत्यसमं तपः नास्ति।
(क) सत्येन समम्
(ख) सत्यस्य समम्
(ग) सत्यात् समम्
(घ) सत्ये समम्
उत्तरः
(क) सत्येन समम्
(ii) एतत् निर्जनम् वनम् अस्ति ।
(क) निर् जनम्
(ख) जनानाम् अभावः
(ग) निः जनम्
(घ) जनस्य अभावः
उत्तरः
(ख) जनानाम् अभावः
(iii) लवः च कुशः च सीतायाः पुत्रौ ।
(क) लवकुशौ
(ख) लवकुशम्
(ग) लवक्शे
(घ) लवकुशाय
उत्तरः
(क) लवकुशौ
(iv) सः दुर्बला दृष्टिः यस्य सः तम् वृद्धम् अपश्यत्।
(क) दृष्टदुर्बला
(ख) दुर्बलदृष्टिः
(ग) दुर्बलदृष्टिम्
(घ) दुर्बलदृष्टाः
उत्तरः
(ग) दुर्बलदृष्टिम्
(v) सः शास्त्रपारंगतः अस्ति।
(क) शास्त्रेषु पारंगतः
(ख) शास्त्रं पारंगतः
(ग) शस्त्रेण पारंगतः
(घ) शास्त्राय पारंगतः
उत्तरः
(क) शास्त्रेषु पारंगतः
प्रश्न 7. अधोलिखितवाक्येषु रेखाङ्ितपदाना प्रकृतिप्रत्ययौ संयोज्य विभज्य वा समुचितम् उत्तरं प्रदत्तविकल्पेभ्यः चित्वा लिखत । (केवलं प्रशनचतुष्टयम्) (1 × 4 = 4)
(i) नीतिमान् एव भ्रष्ठ भवति।
(क) नीति+मान्
(ख) नीति + वतुप्
(ग) नीति + मतुप्
(घ) नीति + मत्
उत्तरः
(क) नीति + मतुप्
(ii) भारतस्य भौगोलिकौ स्थितिः विचित्रा अस्ति।
(क) भूगोल + कौ
(ख) भूगोल + ठक्
(ग) भूगोल + इकौ
(घ) भौगोल + इक
उत्तरः
(ख) भूगोल + ठक्
(iii) व्यवहारे सज्जनता भवेत् ।
(क) सज्जन + तल्
(ख) सज्जन + ता
(ग) सज्जना + ता
(घ) सज्ज + नता
उत्तरः
(क) सज्जन + तल्
(iv) उपकारिणी वृत्तिः भवति खलु सज्जनानां
(क) उपकारिण + ङीप्
(ख) उपकारिण + ठक्
(ग) उपकारिण + ई
(घ) उपकार + णिनी
उत्तरः
(क) उपकारिण + डीप्
(v) नारिकेलफलं कठोरत्वम् को न जानाति ।
(क) कठोर + त्व
(ख) कठोर + त्वं
(ग) कठोर + त्वां
(घ) कठोर >+ तुं
उत्तरः
(क) कठोर + त्व
प्रश्न 8. बाच्यानुसारम् उचित पदैः रिक्तस्थानानि पूरयित्वा अधोलिखितं संवादं पुनः लिखत – (केवलं प्रश्नत्रयम्) (1 × 3 = 3)
(i) मालिका – प्रतिष्ठे! किं त्वं संस्कृतस्य विज्ञानप्रदर्शनीं द्रष्टं ______________ ?
(क) गम्यते
(ख) गच्छति
(ग) गच्छसि
(घ) गच्छमि
उत्तरः
(ग) गच्छसि
(ii) प्रतिष्ठ – न मालिके! _______________ तत्र न गम्यते।
(क) मया
(ख) अहम्
(ग) त्वया
(घ) आवाम्
उत्तरः
(क) मया
(iii) मालिका – अधुना त्वया गृहे किं ______________ ?
(क) क्रियन्ते
(ख) करोषि
(ग) करोति
(घ) क्रियते
उत्तरः
(घ) क्रियते
(iv) प्रतिष्ठा – श्वः मम परीक्षा भविष्यति अतः मया अधुना ________________’पठयन्ते।
(क) पुस्तकम्
(ख) पुस्तकानि
(ग) पुस्तकैः
(घ) पुस्तके
उत्तरः
(ख) पुस्तकानि
प्रश्न 9. कालबोधकशब्दैः अधोलिखित-दिनचर्या पूरयतः (केवलं प्रश्नचतुष्टयम्) (1 × 4 = 4)
(i) अहं नित्यं रात्रौ (8:30) भोजनं करोमि।
उत्तरः
अहं नित्यं रात्रौ सार्धं अष्टवादने भोजनं करोमि।
(ii) तदन्तरं (8:45) भ्रमणाय गच्छामि ।
उत्तरः
तदन्तरं पादोन नववादने भ्रमणाय गच्छमि।
(iii) तदा (9:30) मनोरञ्जनाय दूरदर्शनं पश्यामि ।
उत्तरः
तदा सार्धं नववादने मनोरज्जनाय दूरदर्शनं पश्यामि।
(iv) दूरदर्शनं दृष्ट्वा (10:00) पठनं करोमि।
उत्तरः
दूरदर्शनं दृष्ट्वा दशवादने पठनं करोमि।
(v) रात्रौ (11:15) अहं स्वपिमि।
उत्तरः
रात्रौ सपाद एकादशवादने अहं स्वपिमि!
प्रश्न 10. वाक्यानुगुणम् उचिताव्ययपदं चिनुत-(केवलं प्रश्नत्रयम्) (1 × 3 = 3)
(i) विद्यालये . अवकाशः चिनुत।
उत्तरः
श्वः
(ii) पत्रवाहकः पत्राणि दातुं गच्छति।
उत्तरः
इदानीम्
(iii) यदि मेघः गर्जति . मयूराः नृत्यन्ति ।
उत्तरः
तर्हि
(iv) त्वम् अत्र _____________ श्रमं करोषि।
उत्तरः
वृथा
[मञ्जूषा: तर्हि, श्वः वृथाः इदानीम्]
प्रश्न 11. अधोलिखितवाक्येषु रेखाह्धितपदम् अशुद्धं वर्तते । शुद्धम् पदं चित्वा वाक्यं पुनः उत्तरपुस्तिकायां लिखत । (केवलं प्रश्नत्रयम्) (1 × 3 = 3)
(i) अत्र मृगौ चरन्ति।
(क) मृगः
(ख) मृगाः
(ग) मृगान्
(घ) मृगं
उत्तरः
(ख) मृगाः
(ii) अहम् दुग्धं पिबसि।
(क) वयम्
(ख) आवाम्
(ग) त्वम्
(घ) माम्
उत्तरः
(ग) त्वम्
(iii) हयः होली पर्व: अस्ति।
(क) आसीत्
(ख) सन्ति
(ग) अस्तु
(घ) स्तः
उत्तरः
(क) आसीत्
(iv) एतत् मार्गः विषमः अस्ति।
(क) अयम्
(ख) एषः
(ग) इदम्
(घ) एते
उत्तरः
(ख) एषः
खण्ड-‘घ’ (30 अङ्काः)
(पठित-अवबोधनम्)
प्रश्न 12. अधोलिखितं गद्यांशं पठित्वा प्रश्नानाम् उत्तराणि लिखत- 5
कश्चित् कृषकः बलीवर्दा्या त्रकर्षणं कूर्वननासीत्। तयोः बलीवर्दयोः एकः शरीरेण दुर्बलः जवेन गन्तुमशक्तश्चासीत्। अतः कृषकः तं दुर्बलं वृषभं तोदनेन नुद्यमानः अवर्तत। सः वृषभः हलमूदवा गन्तुमशक्तः कषेत्रे पपात । क्रुद्धः कृषीवलः तमुत्थापयितुं बहुवारम् यलमकरोत्।
तथापि वृषः नोत्थितः। भूमो पतिते स्वपुत्रं दृष्ट्वा सर्वधेनूनां मातुः सुरभेः नेत्रभ्यामश्रूणि आविरासन्। सुरभेरिमामवस्थां दृष्ट्वा सुराधिपः तामपृच्छत्-“अयि शुभे! किमेवं रोदिषि ? उच्यताम्” इति। सा च
विनिपातो न वः कश्चिद् दृश्यते त्रिदशाधिपः।
अहं तु पुत्रं शोचामि, तेन रोदिमि कौशिक! । ।
प्रश्नाः
(अ) एकपदेन उत्तरत-(केवलं प्रश्नद्वयम्) (½ × 2 = 1)
(क) कृषक : बलीवर्दाभ्यां किं कूर्वनासीत् ?
उत्तरः
कषेत्रकर्षणम्
(ख) कः नोत्थितः?
उत्तरः
वृषः
(ग) हलमूद्वा गन्तुमशक्तः कुत्र पपात ?
उत्तरः
क्षत्र
(आ) पूर्णवाक्येन उत्तरत-(केवलं प्रश्नद्वयम्) (1 × 2 = 2)
(क) मातुः सुरभेः नेत्राभ्यामश्रूणि कथं किमर्थम् आविरासन्
उत्तरः
भूमौ पतिते स्वपुत्रं दृष्ट्वा सर्वधेनूनां मातुः सुरभेः नत्राभ्यामश्रूणि आविरासन्।
(ख) सुरभिः इमाम् अवस्थां दृष्ट्वा सुराधिपः ताम् किम् अपृच्छत् ?
उत्तरः
सुरभिः इमाम् अवस्थां दृष्ट्वा सुराधिपः सुरभिं अपृच्छत् “अयि शुभे! किमेवं रोदिषि ?”
(ग) क्रुद्ध कृषीबलः तमुत्थापयितुं किम् यलं अकरोत्?
उत्तरः
ब्रुद्धः कृषीवलः तमुत्थापयितुं बहुवारं यलम् अकरोत्।
(इ) निर्देशानुसारं उत्तरत ^ भाषिक कार्यम्-(केवलं प्रश्नद्वयम्) (1 × 2 = 2)
(क) “सः वृषभः हलमृट्वा गन्तुमशक्तः कषेत्रे पपात ‘ इति वाक्ये सः कर्तृपदस्य अत्र किं क्रियापदम् प्रयुक्तः ?
उत्तरः
पपात
(ख) ‘ तीव्रगत्या ‘ इतिपदस्य अत्र कः पर्यायः प्रयुक्तः
उत्तरः
जवेन
(ग) द्धः कृषीवलः तमुत्थापयितुं बहुवारम् यतनमकरोत्’ इति वाव्ये कृषीवलः पदस्य अत्र किं विशेषणं प्रयुक्तम् ?
उत्तरः
क्रुद्धः
प्रश्न 13. अधोलिखितं पद्यांशं पठित्वा प्रदत्त प्रश्नानाम् उत्तराणि संस्कृतेन लिखत- 5
अयि चल बन्धो ! खगकुलकलरव गुज्जितवनदेशम्।
पुर-कलरव सम्भ्रमितजनेभ्यो धृतसुखसन्देशम्।
चाकचिक्यजालं नो कूर्याज्जीवितरसहरणम् ॥
(अ) एकपदेन उत्तरत-(केवलं प्रश्नद्वयम्) (½ × 2 = 1)
(क) खगकुलकलरव गुञ्जितं किम् अस्ति ?
उत्तरः
वनदेशम्
(ख) विश्व कौदृशं अस्ति?
उत्तरः
चाकचिक्यजालयुक्तम्
(ग) कविः कम् सम्बोधयति ?
उत्तरः
बंधो!
(आ) पूर्णवाक्येन उत्तरत-(केवलं प्रश्नद्वयम्) (1 × 2 = 2)
(क) “जनेभ्यो पुर-कलरव ‘ कीदृशम् अस्त?
उत्तरः
जनेभ्यः पुर-कलरव सुखसन्देशं प्रदानं करोति।
(ख) कविः किं कथयति?
उत्तरः
कविः कथयति यत् अस्मिन् चाकचिक्यजालं जगति जीवित रस हरणम् न कूर्याद ।
(ग) गुज्जित वनदेशम् कस्य कलरवेन युक्तः अस्ति ?
उत्तरः
गुञ्जित वनदेशम् खगकुलस्य कलरवेन युक्तः अस्ति।
(इ) निर्देशानुसारम् उत्तरत -(केवलं प्रश्नद्रयम्) (1 × 2 = 2)
(क) अयि चल बन्धो ! अत्र किं क्रियापदं प्युक्तं ?
उत्तरः
(ख) “खगकूलकलरव गुञ्जितं वनदेशम् अस्ति” अत्र किं विशेष्यपदं अस्ति?
उत्तरः
(ग) “दुख इत्यर्थे अत्र किं विलोमपदं प्रयुक्तं ?
उत्तरः
प्रश्न 14. अधोलिखितं नाट्यांशं पठित्वा प्रदत्त प्रश्नानाम् उत्तराणि संस्कृतेन लिखत- 5
(गजः तं वृक्षमेव स्वशुण्डेन आलोडयितुमिच्छति परं वानरसतु कूर्दित्वा अन्यं वृक्षमारोहति। एवं गजं वृक्षात् वृक्षं प्रति धावन्तं दृष्टवा सिहं अपि हसति वदति च।)
सिंहः भो गज! मामप्येवमेवातुदन् एते वानराः।
वानरः एतस्मादेव तु कथयामि यदहमेव योग्यः वनराजपदाय येन विशालकायं पराक्रमिणं भयङ्करं चापि सिंहं गजं वा पराजेतुं समर्था अस्माकं जातिः। अतः वन्यजन्तूनां रक्षायै वयमेव क्षमाः। (एतत्सर्व श्रुत्वा नदीमध्यस्थितः एकः बकः)
बकः अरे! अरे! मां विहाय कथमन्यः कोऽपि राजा भवितुमर्हति । अहं तु शीतले जले बहुकालपर्यन्तम् अविचलः ध्यानमग्नः स्थितप्रज्ञ इव स्थित्वा सर्वेषां रक्षायाः उपायान् चिन्तयिष्यामि, योजनां निर्मीय च स्व सभायां विविधपदमलङ्कवणिः जन्तुभिश्च मिलित्वा रक्षोपायान् क्रियान्वितान् कारयिष्यामि अतः अहमेव वनराजपदयप्राप्तये योग्यः।
प्रश्नाः
(अ) एकपदेन उत्तरत -(केबलं प्रश्नद्वयं ) (½ × 2 = 1)
(क) स्थितप्रस्ः इव कः स्थितः भवति ?
उत्तरः
बकः
(ख) वानरः बकः च कस्मै आत्मानं योग्यौ मन्येते ?
उत्तरः
वनराजपदाय
(ग) सिंहं गजं वा पराजेतुं केषां जातिः आत्मानं समर्थां मन्यते ?
उत्तरः
वानरारणाम्
(आ) पूर्णवाक्येन उत्तरत -(केवलं प्रश्नद्वयम्) (1 × 2 = 2)
(क) सिंहः कि दृष्टवा हसति ?
उत्तरः
सिंहः गजं वृक्षात् वृक्षं प्रति धावन्तं दृष्ट्वा हसति ।
(ख) वन्यजन्तूनां रक्षायै के आत्मानं क्षमाः मन्यन्ते ?
उत्तरः
वन्यजन्तूनां रक्षायै वानराः आत्मानं क्षमाः मन्यन्ते ।
(ग) बकः कथं रक्षोपायान् क्रियान्वितान् कारयष्यिति ?
उत्तरः
बकः स्वसभायां विविधपदमलङ्कुर्वाणैः जन्तुभिश्च मिलित्वा रक्षोपायान् क्रियान्वितान् कारयिष्यति ।
(इ) निर्देशानुसारं उत्तरत / भाषिक कार्यम् -(केवलं प्रनद्वयम्) (1 × 2 = 2)
(क) ‘ त्यक्त्वा” इत्यस्य कि पर्यायपदम् अत्र प्रयुक्तम् ?
उत्तरः
विहाय
(ख) “मामप्येवमेवातुदन् एते वानराः” अस्मिन् वाक्य क्रियापदं किम्?
उत्तरः
अतुदन्
(ग) “शीतले” इत्यस्य विशेष्यपदं चित्वा लिखत ।
उत्तरः
जले
प्रश्न 15. रेखा्कित-पदानि आधृत्य समुचितं प्रश्नवाचकपदं चिनुत -(केवलं प्रशनचतुष्टयम्) (1 × 4 = 4)
(i) महानगरेषु वाहनानाम् अनन्ताः पड्क्तयः धावन्ति ।
(ii) बुद्धिमती चपेटया पुत्रौ प्रहतवती ।
(iii) मयूरस्य नृत्य प्रकृतेः आराधना अस्ति।
(iv) सुराधिपः ताम् अपृच्छत्।
(v) संसारे विद्वांसः जलानचक्षुभिः नेत्रवन्तः कथ्यन्ते ।
प्रश्न 16. अधोलिखितस्य श्लोकस्य अन्वयः मञ्जूषातः पदानि चित्वा रिक्त स्थानानां पूर्ति कुरुत- (1 × 4 = 4)
दुर्बहमत्र जीवितं जातं प्रकृतिरेव शरणम्
शुचि-पर्यावरणम्।।
महानगरमध्ये चलदनिशं कालायसचक्रम्।
मनः शोषयत् तनुः पेषयद् भ्रमति सदा वक्रम्।
दु्दानर्दशनैरमुना स्यानैव जनग्रसनम्।।
अन्वयः अत्र जीवितं (i)________________ जातं शुचि पर्यावरणम् (ii) _______________ एव शरणं (गच्छसि) महानगरमध्ये (iii) ________________ चलद मनः शोषयत् तनुः पेषयद् कालायसचक्रम् सदा (iv) __________________ भ्रमति। अमुना दुर्दन्तिः दशनैः जनग्रसनम् नैव स्यात्।
अथवा
मञ्जूषायाः साहाय्येन श्लोकस्य भावार्थं रिक्तस्थानानि पूरयित्वा पुनः लिखत- (1 × 4 = 4)
श्लोकः – यदि पुत्रसहस्रं म, सर्वत्र सममेव मे।
दीनस्य तु सतः शक्र पुत्रस्याभ्यधिका कृपा। ।
भावार्थः प्रस्तुते श्लोके इन्द्रेण पृष्टा सुरभिः उत्तरं दत्तवान्- (i) ______________ अपि मम पुत्रसहस्त्रं समानं एव अस्ति। सर्वेषु (ii) _______________ जननी तुल्यवत्सला एव । भो शक्रः। मम दुर्बले पुत्रे सहजैव (iii) ________________ भवति। इदं सत्यम् यत् सर्वत्र मम हदय बहूनि अपत्यानि प्रति समं प्रीतिः भवति। अपितु यः दुर्बलः सन्तति भवति तम् प्रति मम मनसि (iv) ________________ प्रीतिं भवति।
प्रश्न 17. अधोलिखितं समुचित क्रमेण लिखत- (½ × 8 = 4)
(i) करुद्धः सिंहः इतस्ततः धावति, गर्जति परं किमपि कर्तुमसमर्थः; एव तिष्ठति ।
(ii) कद्ध: सिंहः तं प्रह्तुमिच्छति परं वानरस्तु कूर्दित्वा वृक्षमारूढ़ः।
(iii) वानराः हसन्ति वृक्षोपरि च विविधाः पक्षिणः अपि सिंहस्य एतादृशी दशां दृष्ट्वा हर्षमिश्रितं कलरवं कुर्वन्ति ।
(iv) अपरः वानरः सिंहस्य कर्णमाकृष्य पुनः वृक्षोपरि आरोहति एवमेव वानराः वारं वारं सिंहं तुदन्ति।
(v) एकः सिंहः सुखेन विश्राम्यते तदैव एकः वानरः आगत्य तस्य पुच्छं धुनोति।
(vi) वनस्य समीपे एवैका नदी अपि वहति।
(vii) निद्राभङ्गदुखेन वनराजः सन्नपि तुच्छजीवैः आत्मनः एतादृशया दुरवस्थया श्रान्तः सर्वजन्तून् दृष्ट्वा पृच्छति ।
(viii) किमर्थं मामेवं तुदन्ति सर्वे मिलित्वा ?
प्रश्न 18. अधोलिखितवाक्येषु रेखाङ्कितपदानां प्रसङ्गानुकूलम् उचितार्थं चित्वा लिखत । (केवलं प्रश्नत्रयम्) (1 × 3 = 3)
(i) एकः दुर्बलः बलीवर्दः भूमौ पपात ।
(क) गौः
(ख) धेनुः
(ग) वृषभः
(घ) महिषः
उत्तरः
(ग) वृषभः
(ii) तदा तत्र सुराधिपः आगच्छत्।
(क) नृपः
(ख) कृषकः
(ग) धेनुः
(घ) इनदरः
उत्तरः
(घ) इनदरः
(iii) नराणां प्रथमः शत्रुः आलस्यम् अस्ति।
(क) मानवः
(ख) मित्रम्
(ग) रिपुः
(घ) सहायकः
उत्तरः
(ग) रिपुः
(iv) फलच्छयासमन्वितः वृक्षः सेवितव्यः।
(क) तरुः
(ख) खगः
(ग) छया
(घ) मानवः
उत्तरः
(क) तरुः