Students can access the CBSE Sample Papers for Class 10 Sanskrit with Solutions and marking scheme Set 10 will help students in understanding the difficulty level of the exam.
CBSE Sample Papers for Class 10 Sanskrit Set 10 with Solutions
समयः 3 होराः
पूर्णाकः 80
सामान्यनिर्देशः
- कृपया सम्यक्तया परीक्षणं कुर्वन्तु यत् अस्मिन् प्रश्नपत्र मद्धितानि सन्ति।
- कृपया सम्यक्तया परीक्षणं कूर्वन्तु यत् अस्मिन् प्रश्नपत्रे 18 प्रश्नाः सन्ति।
- अस्मिन् प्रश्नपत्रे चत्वारः खण्डाः सन्ति।
प्रश्नपत्रस्वरूपम्-
‘क’ खण्डः – अपठितावबोधनम् – 10 अङ्काः
‘ख’खण्डः – रचनात्मककार्यम् – 15 अङ्काः
‘ग’ खण्डः – अनुप्रयुक्तव्याकरणम् – 25 अङ्काः
‘घ’ खण्डः – ड पठितावबोधनम् – 30 अङ्काः - प्रत्येकं खण्डम् अधिकृत्य उत्तराणि एकस्मिन् स्थाने क्रमेण लेखनीयानि।
- उत्तरलेखनात् पूरव प्रश्नस्य क्रमाङ्कः अवश्यं लेखनीयः।
- प्रश्नस्य क्रमादधः प्रशनपत्रानुसारम् अवश्यमेव लेखनीयः।
- सर्वेषा प्रश्नानाम् उत्तराणि संस्कृतेन लेखनीयानि ।
- प्रश्नानां निर्देशाः ध्यानेन अवश्यं पठनीयाः।
खण्ड-‘क’ (10 अङ्काः)
(अपठिति अवबोधनम्)
प्रश्न 1. अधोलिखितं गद्यांशं पठित्वा प्रदत्तप्रश्नानाम् उत्तराणि संस्कृतेन लिखत- बिच (10)
“चलभाषियन्त्रम्” वर्तमानयुगस्य जौवनम् एव वर्तते । अस्य मुख्यं प्रयोजनं दूरस्थेन जनेन सह वार्तालापः इति, परम् अद्य अस्माकं जीवनशैली एव अनेन पूर्णतया प्रभाविता वर्तते। अधुना अनेन केवलं वार्ता व न भवति अपितु वार्तया सहैव वयं प्रियजनं द्रष्टुम् अपि सक्षमः। अपि च ईमेल-फेसबुक-व्हाटसएप- माध्यमः वार्ता सुकरा भवति। अस्य माध्यमेन गमनागमनार्थं शीघ्रमेव जनाः सरलताया वाहनं प्ापनुवन्ति। यदि कदापि वयं मार्ग विस्मरामः तदा उचितं मार्ग प्रदर्शयितुम् अपि इदं श्रेयस्करम्। न केवलमेतदेव अपितु एतत् यन्त्रं विभिन्नाभिः क्रोडाभिः मनोरञ्जनं चापि करोति, अतः बालाः वृद्धां युवकाः सर्वे एव एतस्य यन्त्रस्य दासाः अभवन्। अधुना तु इदं यन्त्र मित्र, विद्यालयः, मार्गदर्शकः च सर्वमपि अभवत्।
प्रश्नाः
(अ) एकपदेन उत्तरत-(केवलं प्रष्नद्वयम्) (1 × 2 = 2)
(i) वर्तमानयुग्स्य जीवनं किं वर्तते ?
उत्तरः
चलभाषियन्त्रम्
(ii) के सरलतया वाहनं प्राणुवन्ति
उत्तरः
जनाः
(iii) एतत् यन्त्रं काभिः मनोरञ्जनं चापि करोति?
उत्तरः
विभिनक्रौडाभिः।
(आ) पूर्णवाक्येन उत्तरत-(केवलं प्रष्नद्यम्) (2 × 2 = 4)
(i) अद्य चलभाषियत्तरेण का प्रभाविता वर्तते
उत्तरः
अद्य चलभाषियन्त्रम् अस्माकं जीवनशेली पूर्णतया प्रभाविता वर्तते।
(ii) अधुना वार्ता कैः सुकरा भवति ?
उत्तरः
अधुना वार्ता हमेल-फसनृक -व्हाटसएप-माध्यमैः सुकरा भवति।
(iii) के एतस्य यन्त्रस्य दासाः अभवन्?
उत्तरः
बालाः, वृद्धाः, युबकाः सर्वे एवं एतस्य यन्त्रस्य दासाः अभवन्।
(इ) ह उपयुक्तं शीर्षकं -अस्य अनुच्छेदस्य कृते एकं समुचितं शीर्षकं लिखत । (1× 1 = 1)
उत्तरः
उपयुक्तं शीर्षकम्
“चलभाषियन्त्रम्”
(ई) निर्देशानुसारं उत्तरत-(केवलं प्रश्नत्रयम्) (1 × 3 = 3)
(i) “करोति! इत्यस्याः क्रियायाः कर्तृपदं किम्?
(क) यन्त्रम्
(ख) अनेन
(ग) इदम्
(घ) चापि
उत्तरः
(क) यन्त्रम्
(ii) “सुकरा” इति पदस्य विशेष्यं गद्यंशात् चित्वा लिखत्।
(क) वार्ता
(ख) दासाः
(ग) सक्षमः
(घ) सर्वम्
उत्तरः
(क) वार्ता
(iii) ‘हितकरम् ‘ इत्यस्य पदस्य कः पर्यायः अत्र आगतः?
(क) कल्याणम्
(ख) श्रेयस्करम्
(ग) लाभम्
(घ) हितम्
उत्तरः
(ख) श्रेयस्करम्
(iv) अनुच्छेदे “कटिनतया” पदस्य कः विपर्ययः आगतः?
(क) सरलम्
(ख) सरलतया
(ग) सक्षम
(घ) सरलाः
उत्तरः
(ख) सरलतया
खण्ड-‘ख’ 15 अङ्काः
(रचनात्मकं कार्यम्)
प्रश्न 2. भवत्याः नाम अदितिः अस्ति। भवत्याः विद्यालये पर्यांवरणदिवसः परिपालितः। एतद्-विषये स्वसखीं प्रेरणां प्रति लिखिते पत्रे रिक्तस्थानानि पूरयित्वा पत्रं च पुनः उत्तरपुस्तिकायां लिखत- (½ × 10 = 5)
परीक्षाभवनात्
दिनाङ्कः __________
प्रिय (i) ______________
(ii) ______________ नमस्ते।
हयः एव मम विद्यालये (iii) _____________ मानितः। सर्वे छत्राः (iv)_______________ आसन्। छात्राः अध्यापकः सह पादपानाम् (v) __________ व्यस्ताः आसन्। मम विद्यालयस्य परिसरे तु (vi) _____________ प्रसृतः। एकादश द्रादशकक्षायाः छत्राः विद्यालयात् बहिः गत्वा (vii) ______________ उभयतः पादपान् (vii) ______________ । स्वे जनाः अस्माकं विद्यालयस्य छात्राणां प्रयासस्य (viii) ___________________ कृतवन्तः। यदि सर्वे विद्यालयाः एवं कुर्युः तर्हिं (x) _________________ रक्षणं स्यात्।
भवदीया अभिन्ना सखी
अदितिः।
[मञ्जूषा – हरीतिमा, उत्साहिता, प्रशंसाम्, आरोपितवन्तः, प्रेरणे, मार्गम्, आरोपणे, सस्नेहम्, पर्यावरणदिवसः, वातावरणस्य]
उत्तरः
परीक्षाभवनात्
दिनाङ्कः xx/xx/xxxx
प्रिय (i) प्ररणे
(ii) सस्नेहं नमस्ते।
हयः एव मम विद्यालये (iii) पर्यारणदिवसः मानितः। सर्वे छात्राः (iv) उत्साहिता: आसन्। छत्राः अध्यापकं सह पादपानाम् (v) आरोपणे व्यस्ताः आसन्। मम विद्यालयस्य परिसरे तु (vi) हरीतिमा प्रस॒तः। एकादश-द्रादशकक्षायाः छात्राः विद्यालयात् बहिः गत्वा (vii) मार्गम् उभयतः पादपान् (viii) आरोपितवन्तः। सरवे जनाः अस्माकं विद्यालयस्य छत्राणां प्रयासस्य (ix) प्रशंसाम् कृतवन्तः। यदि सर्वे विद्यालयाः एवं कूर्यः तर्हि (x) वातावरणस्य रक्षणं स्यात्।
भवदीया अभिन्ना सखी
अदितिः।
प्रश्न 3. अधः प्रदत्तं चित्रं दृष्ट्वा मञ्जूषायां प्रदत्तशब्दानां सहायतया पञ्च वाक्यानि संस्कृतेन लिखत – (1 × 5 = 5)
image
[मञ्जूषा – बालकः, पादकन्ुकेन, पुस्तकम्, पठति, द्वौ बालकौ, चित्रफलके क्रीडतः, बालिका, निर्माणम्, चित्रम्, यन्त्रेण, परयति]
उत्तरः
चित्रवर्णनम्-
(i) ददं चित्रं क्रीडांगणस्य अस्ति।
(ii) अस्मिन् चित्रे दरौ बालकौ पादकन्दुकेन क्रीडतः।
(iii) एकः बालक : पुस्तकं पठति।
(iv) एका बालिका चित्रफलके चित्रं निर्माणं करोति।
(v) एकः बालकः यन्त्रेण शोभां पश्यति।
अथवा
मञचूषाप्रदत्तशब्दानां साहाय्येन निम्नलिखितं विषयम् अधिकृत्य पञ्चभिः संस्कृतवाक्यैः एकम् अनुच्छेदं लिखत- (1 × 5 = 5)
“वृक्षाणां महत्वम् ‘
[मञ्जूषा – प्रकृतेः शोभा, पर्यावरणस्य, रक्षकाः, यच्छन्ति, प्राणवायुम्, ओषधम्, काष्ठम्, फलानि, पुष्पाणि, मेघवर्षणे, सहायकाः, छायाम्, विहगानाम्, आश्रयस्थलम्]
उत्तरः
अनुच्छेदलेखनम्
(i) वृक्षाः अस्माकं मित्राणि सन्ति।
(ii) प्रकृतेः शोभा वृक्षैः एव भवति।
(iii) वृक्षाः पर्यावरणस्य रक्षकाः भवन्ति ।
(iv) वृक्षाः प्राणवायुं, ओषधं, काष्ठं, फलानि, पुष्पाणि च यच्छन्ति
(v) वृकाः मेघवर्षणे सहायकाः भवन्ति।
प्रश्न 4. अधोलिखितानि वाक्यानि संस्कृत भाषया अनूद्य लिखत् (केवलं वाक्यपञ्चकम् ) (1 × 5 = 5)
(i) रमँ घर जाना चाहता हूँ।
उत्तरः
अहं गृहं गन्तुम् इच्छामि ।
(ii) जाते हुए मैने सर्पं को देखा।
उत्तरः
गच्छन् अहं सर्पम् अपश्यम् ।
(iii) वक्ष पर बन्दर चदृता है।
उत्तरः
कपिः वृक्षे आरोहति।
(iv) विद्या खर्च करने पर बढ़ती है।
उत्तरः
विद्या व्यये कृते वर्धते।
(v) गंगा को भागीरथी भी कहा जाता है।
उत्तरः
गंगा भागीरथी इत्यपि कथ्यते ।
(vi) उसका नाम ऋषिकुमार है ।
उत्तरः
तस्य अभिधानम् ऋषिकुमारः अस्ति।
(vii) क्रिकेट उसका प्रिय खेल है।
उत्तरः
क्रिकेटं तस्य प्रिय क्रोडा अस्ति।
खण्ड ग’ 25 अङ्काः
(अनुप्रयुक्त व्याकरणम्)
प्रश्न 5. अधोलिखितवाक्येषु रेखा्कितपदेषु सन्धि सन्धिच्छेदं वा कुरुत -(केवलं परश्नचतुष्टम्) (1 × 4 = 4)
(i) स तु चक्रम् एव अयाचत।
उत्तरः
सत्तु
(ii) अतः अहम् एतत् + ब्रवीमि तस्मिन् प्रोणपुत्र न विश्वसितव्यम्।
उत्तरः
एतद्व्रवीमि
(iii) अतः प्रयतिष्ये चक्षुषोऽस्य पुनः प्रत्यारोपणामय इति ।
उत्तरः
चक्षुषः + अस्य
(iv) मम विद्यालये षण्नवतिः छत्राः सन्ति।
उत्तरः
षट् + नवतिः
(v) दन्तैः + हीनः शिलाभक्षी परपादेन गच्छति ।
उत्तरः
दनतैहीनः
प्रश्न 6. अधोलिखितवाक्येषु रेखाङ्कितपदानां समासं विग्रहं व प्रदत्तविकल्येभ्यः चित्वा लिखत । (केवलं प्रशन चतुष्टयम्) (1 × 4 = 4)
(i) जगतः पितरौ वन्दे।
(क) माताचपिताच
(ख) पिताचभ्राताच
(ग) माताचपुत्रीच
(घ) मातेपिता
उत्तरः
(क) माताचपिताच
(ii) वयं परिश्रमं कूर्मः विघ्नानाम् अभावं च अनुभवामः।
(क) प्रतिविघ्नः
(ख) अनुविघ्नम्
(ग) निर्विघ्नम्
(घ) अविघ्नं
उत्तरः
(ग) निर्विघ्नम्
(iii) नीलः कण्ठः यस्य सः हिमालये वसति।
(क) नीलकण्ठः
(ख) कण्ठनीलः
(ग) नीलकण्ठम्
(घ) नीलकण्ठाः
उत्तरः
(क) नीलकण्ठः
(iv) राजपुरुषः राज्य भ्रमति।
(क) राज्ञः पुरुषः
(ख) राजानं पुरुषः
(ग) रज्ञे पुरुषः
(घ) राजनि पुरुषः
उत्तरः
(क) राज्ञः पुरुषः
(v) कृष्णाउद्यानात् फलानि चपुष्पाणि च आनयति ।
(क) फलपुष्पम्
(ख) फलपुष्पे
(ग) फलपुष्पाणि
(घ) फलाः पुष्पाः
उत्तरः
(ग) फलपुष्पाणि
प्रश्न 7. अधोलिखितवाक्येषु रेखाङ्कितपदानां प्रकृतिप्रत्ययौ संयोज्य विभज्य वा समुचितम् उत्तर परदत्तविकल्पेभ्यः चित्वा लिखत । (केवलं प्रशनचतुष्टयम्) (1 × 4 = 4)
(i) प्रकृतेः शोभा अनुपम् + टाप् भवति ।
(क) अनुपमा
(ख) अनुपमता
(ग) अनूपा
(घ) अनूपाम्
उत्तरः
(क) अनुपमा
(ii) सुशीला सेवायाः महत् + त्व जानाति।
(क) महत्वः
(ख) महत्वम्
(ग) महत्व
(घ) महत्ताम्
उत्तरः
(ख) महत्वम्
(iii) सूर्यस्य प्रचण्डतायाः अनुभवं ग्रीष्मऋतौ भवति।
(क) प्रचण्ड + टाप्
(ख) प्रचण्ड + त्व
(ग) प्रचण्ड + तल्
(घ) प्रचण्ड + घञ्
उत्तरः
(ग) प्रचण्ड + तल्
(iv) यथा फलवन्तः वृक्षाः नमन्ति तथैव गुणिनो जनाः।
(क) फल + मतुप्
(ख) फल + वतुप्
(ग) फल + वत्
(घ) फल + क्तवतु
उत्तरः
(क) फल + मतुप्
(v) एषा नदी वेगेन प्रवहति ।
(क) नदी + डीप्
(ख) नद् + डीप्
(ग) नदं + डीप्
(घ) नद + ई
उत्तरः
(ख) नद् + डीप्
प्रश्न 8. अधोलिखितं संवादं मञ्जूषायां प्रदत्तैः पदैः वाच्यपरिवर्तनं कृत्वा पुनः लिखत । (केवलं प्रश्नत्रयम्) (1 × 3 = 3)
शिक्षक : – कित्वं संस्कृतं जानासि ?
छत्रः – आम्, मया (1) ______________ ज्ञायते।
(क) संस्कृतानि
(ख) संस्कृत
(ग) संस्कृतम्
(घ) संस्कृतः
उत्तरः
(ग) संस्कृतम्
शिक्षक : – किं भवान् महाभारतं पठति?
छत्रः – आम्, (ii)___________ महाभारतं पद्यते ।
(क) मया
(ख) अहम्
(ग) त्वम्
(घ) आवाम्
उत्तरः
(क) मया
शिक्षकः – किं तव भगिनी आयुर्वेदं पठति।
छत्रैः – आम्, तया आयुर्वेदः (iii) _____________ ।
(क) पठयति
(ख) पद्यते
(ग) पठयसि
(घ) पठयन्ते
उत्तरः
(ख) पद्यते
शिक्षकः किं त्वया क्रीडनाय (iv) ______________ ।
(क) गच्छति
(ख) गच्छसि
(ग) गम्यते
(घ) गम्येते
उत्तरः
(ग) गम्यते
प्रश्न 9. अधोलिखित-दिनचर्यायां रिक्तस्थानानि संस्कृतकालबोधकशब्दैः पूरयत-(केवलं प्रशनचतुष्टयम्) (1 × 4 = 4)
(i) अहं सायंकाले 4.30 वादने ___________ क्रौडामि।
उत्तरः
सार्धचतुर्वादने
(ii) 5.00 वादने __________ क्रीडाङ्गणात् गृहम् आगच्छमि।
उत्तरः
पञ्चवादने
(iii) 2.15 वादने _____________ भोजनम् करोमि
उत्तरः
सपादसप्तवादने
(iv) 9.45 वादनं _______________ पर्यन्तम् अध्ययनं करोमि।
उत्तरः
पादोन दशवादने
(v) मध्याह्ने 12:30 _______________ वादने भोजनालय उद्घाटयते।
उत्तरः
सार्घद्रादशवादने
प्रश्न 10. मञ्जूषायाः उचितम् अव्ययपदं चित्वा वाक्येषु रिक्तस्थानानि पूरयत । (केवलं प्रश्नत्रयम्)
(i) छात्राः तथैव कार्य कुर्वन्ति ____________ तेषां गुरवः कथयन्ति।
उत्तरः
यथा
(ii) सायं समये _____________ असौ गन्तव्याद् दूरे आसीत्।
उत्तरः
अपि
(iii) ___________ दीपो दिने यथा।
उत्तरः
वृथा
(iv) वायुः _______ आयाति ?
उत्तरः
कतः
[मञ्जुषा-यथा, अपि, वृथा, कृतः]
प्रश्न 11. अधोलिखितेषु वाक्येषु रेखा्कितपदम् अशुद्धम् अस्ति। शुद्धं पदं विकल्पेभ्यः चित्वा लिखत । (केवलं प्रश्नत्रयम्) (1 × 3 = 3)
(i) आवां संस्कृतम् पठमि।
(क) अहम्
(ख) त्वम्
(ग) युवाम्
(घ) वयम्
उत्तरः
(क) अहम्
(ii) जलम् निर्मलः अस्ति।
(क) निर्मलेन
(ख) निर्मले
(ग) निर्मलम्
(घ) निर्मलः
उत्तरः
(ग) निर्मलम्
(iii) शिक्षकः छात्रान् पाठं पाठयन्ति।
(क) पाठयति
(ख) पाठयसि
(ग) पामि
(घ) पाठयामि
उत्तरः
(क) पाठयति
(iv) त्वया सह तव माता अपि गच्छन्ति।
(क) गच्छत
(ख) गच्छति
(ग) गच्छतु
(घ) गच्छथः
उत्तरः
(ख) गच्छति
खण्ड-‘घ’ (30 अङ्काः)
(पठ्ति-अववबोधनम्)
प्रश्न 12. अधोलिखितं गद्यांशं पठित्वा प्रश्नानाम् उत्तराणि लिखत- 5
“बहून्यपत्यानि मे सन्तीति सत्यम्। तथाप्यहमेतस्मिन् पुत्रे विशिष्य आत्मवेदनामनुभवामि । यतो हि अयमन्येभयो दुर्बलः । स्वेष्वपत्येषु जननी तुल्यवत्सला एव । तथापि दुर्बले सुते मातुः अभ्यधिका कृपा सहजैव” इति। सुरभिवचनं श्रुत्वा भृशं विस्मितस्याखण्डलस्यापि
हदयमद्रवत्। स च तामेवमसान्त्वयत्-“गच्छ वत्से! सर्वं भद्रं जायेत ।”
अचिरादेव चण्डवातेन मेघरवैश्च सह प्रवर्ष: समजायत । पश्यतः एव सर्वत्र जलोपप्लवः सञ्जातः। कृषकः हर्षतिरेकेण कर्षणाविमुखः सन् वृषभो नीत्वा गृहमगात्।
अपत्येषु च सर्वेघु जननी तुल्यवत्सला ॥
पुत्रे दीने तु सा माता कृपा्रहदया भवेत्॥
(अ) एकपदेन उत्तरत-(केवलं प्रश्नद्वयम्) (½ × 2 = 1)
(क) केषु जननी तुल्यवत्सला ?
उत्तरः
(क) सर्वेष्वपत्येषु
(ख) दुर्बले सुते कस्य अभ्यधिका कृपा सहजैव भवति?
उत्तरः
मातुः
(ग) कस्य हृदयमद्रवत् ?
उत्तरः
इन्द्रस्य
(आ) पूर्णवाक्येन उत्तरत -(केवलं प्रश्नद्वयम्) (1 × 2 = 2)
(क) कृषकः केन कर्षणाविमुखः सन् वृषभौ नीत्वा गृहमगात् ?
उत्तरः
(क) कृषकः हर्षातिरेकेण कर्षणाविमुखः सन् वृषभो नीत्वा गृहमगात्।
(ख) केः सह प्रवर्षः समजायत ?
उत्तरः
अचिरादेव चण्डवातेन मेघरवैश्च सह प्रवर्षः सपजायत ।
(ग) सुरभिवचनं श्रुत्वा इनदरः किम् अवदत्? ।
उत्तरः
सुरभि वचनं श्रत्वा इन्द्रः अवदत्- “गच्छ वत्से । सर्वभद्रं जायेत ।
(इ) निर्देशानुसार/भाषिक कार्यम्-(केवलं प्रश्नद्वयम्) (1 × 2 = 2)
(क) ‘ सर्वेष्वपत्येषु जननी तुल्यवत्सला एव ‘ अत्र किं विशेष्यपदं प्रयुक्तम् ?
उत्तरः
जननी
(ख) “बहूनि अपत्यानि मे सन्तति सत्यम्” अत्र किं विशेषणपदं प्रयुक्तम् ?
उत्तरः
बहूनि
(ग) सबले” इत्यस्य पदस्य अत्र कः विलोमः प्रयुक्तः ?
उत्तरः
दुर्बले
प्रश्न 13. अधोलिखितं पद्यांशं पठित्वा प्रश्नानाम् उत्तराणि लिखत- (5)
तोयैरल्यैरपि करुणया भीमभानौ निदाघे,
मालाकार! व्यरचि भवता या तपोरस्य पुष्टिः।
सा कि शक्या जनयितुमिह प्रावृषेण्येन वारां,
धारासारानपि विकिरता विश्वतो वारिदेन । ।
प्रश्नाः
(अ) एकपदेन उत्तरत-(केवलं प्रशनद्रयम्) (½ × 2 = 1)
(क) प्रस्तुत श्लोके कं सम्बोधितम् अकरोत्?
उत्तरः
मालाकारम्
(ख) मालाकारः कैः तरोः पुष्टिं करोति?
उत्तरः
तोयैः
(ग) तपोरस्य पालन-पोषणं तव कया भावेन अभवत् ?
उत्तरः
करुणया ।
(आ) पूर्णवाक्येन उत्तरत-(केवलं प्रश्नद्वयम्) (1 × 2 = 2)
(क) अल्पैः तोयैः अपि भवता कदा तरोः पुष्टिः व्यरचि ?
उत्तरः
(क) अल्यैः तोयैः अपि भवता भीमभानौ निदाघे तरो: पुष्टिः व्यरचि।
(ख) वर्षाकाले अपि भवता सरलतया किं सम्भवम् अस्ति?
उत्तरः
वर्षाकाले अपि भवता सरलतया ग्रीष्पस्य वृक्षारोपणं सम्भवम् अस्ति।
(ग) वारिदेन कां विकिरता इत जनयितुं सा किं शक्या ?
उत्तरः
वारिदेन वारां विकिरता इह जनयितुं सा (पुष्टिः) किं शक्या ।
(इ) निर्देशानुसारम् उत्तरत / भाषिक कार्यम्-(केवलं प्रश्नद्वयम्) (1 × 2 = 2)
(क) तोयैः अल्यैः अपि करुणया भीम मानौ निदाे’ अत्र किं विशेषण पदं प्रयुक्तम् ?
उत्तरः
अल्पैः
(ख) “मालाकारः तोयैः तरोः पुष्टिं करोति” अत्र किं कर्तृपदं प्रयुक्तम् ?
उत्तरः
मालाकारः
(ग) ग्रीष्मकाले” इत्यर्थे अत्र कः पर्यायः प्रयुक्तः ?
उत्तरः
निदाघे।
प्रश्न 14. अधोलिखितं नाद्यांशं पठित्वा प्रश्नानाम् उत्तराणि संस्कृतेन लिखत- 10
काकः – (सव्यङ्ग्यम्) अरे अहिभुक्। नृत्यातिरिक्तं का तव विशेषता यत् त्वां वनराजपदाय योग्यं मन्यामहे वयम्।
मयूरः – यतः मम नृत्यं तु प्रकृतेः आराधना । पश्य ! पश्य! मम पिच्छानामपूर्व सौदर्यम् (पिच्छानुदघाट्य नृत्यमुद्रायां स्थितः सन्) न कोऽपि त्रैलोक्ये मत्सदृशः सुन्दरः। वन्यजन्तूनामुपरि आक्रमणं कर्तारं तु अहं स्वसौन्दर्येण नृत्येन च आकर्षितं कृत्वा वनात् बहिष्करिष्यामि । अतः अहमेव योग्यः वनराजपदाय।
(अ) एकपदेन उत्तरत- (केवलं प्रर्नद्रयम्) (½ × 2 = 1)
(क) अहिभुक् कः अस्ति?
उत्तरः
मयूरः
(ख) मयूरस्य विशेषता किम् अस्ति?
उत्तरः
नृत्यम्
(ग) काकः कौदृशम् वदति ?
उत्तरः
सव्यङ्ग्यम्
(आ) पूर्णवाक्येन उत्तरत- (केवलं प्रश्नद्वयम्) (1 × 2 = 2)
(क) केषाम् उपरि आक्रमणं कृत्वा अहं वनात् बरहिंष्कारिष्यामि ?
उत्तरः
वन्यजन्तुनामुपरि आक्रमणं कर्तारं तु अहं स्वसौन्दरयेण नृत्येन च आकर्षितं कृत्वा वनात् बहिष्करिष्यामि ।
(ख) मयूरः कथं नृत्यमुद्रायां स्थितः भवति ?
उत्तरः
मयूरः पिच्छानुदघाट्य नृत्यमुद्रायां स्थितः भवति।
(ग) पिच्छकम् सौन्दर्यं कौदृशम् अस्ति ?
उत्तरः
पिच्छानां सोन्दर्यम् अपूर्वम् अस्ति।
(इ) निर्देशानुसारम् / भाषिक कार्यम्-(केवलं प्रश्नद्वयम्) (1 × 2 = 2)
(क) “वयम् त्वां योग्यं मन्यामहे” अत्र किं क्रियापदं प्रयुक्तम् ?
उत्तरः
मन्यामहे
(ख) मम पिच्छानाम् अपूर्वं सौन्दर्यम्” अत्र किं विशेष्यपदं प्रयुक्तम् ?
उत्तरः
पिच्छानाम्
(ग) “अन्तः! इत्यस्यपदस्य अत्र कः विपर्यय प्रयुक्तः ?
उत्तरः
बहिः
प्रश्न 15. स्थूलपदमाधूत्य प्र्ननिर्माणं कुरुत-(केवलं प्रश्नचतुष्टयम्) (1 × 4 = 4)
(i) धरातलं समलम् अस्ति।
उत्तरः
धरातलं कौदृशम् अस्ति?
(ii) बुद्धिमती शृगालम् उक्तवती ।
उत्तरः
बुद्धिमती कम् उक्तवती ?
(iii) अहो हृदयग्राही स्यर्शः।
उत्तरः
अहो कौदृशः स्पर्शः?
(iv) तयोः एकः वृषभः दुर्बलः आसीत्।
उत्तरः
कयोः एकः वृषभः दुर्बलः आसीत् ?
(v) नराणां प्रथमो शततुः क्रोधः अस्ति।
उत्तरः
केषाम् प्रथमो शत्रः क्रोधः अस्ति?
प्रश्न 16. मञ्जूषातः समुचितपदानि चित्वा अधोलिखितस्य श्लोकस्यः अन्वयं पूरयत- (1 × 4 = 4)
निमित्तमुद्दिश्य हि यः प्रकुप्यति,
धरुवं स तस्यापगमे प्रसीदति।
अकारणद्वेषि मनस्तु यस्य वै,
कथं जनस्तं परितोषयिष्यति । ।
अन्वयः-यः (i) ______________ उद्दिश्य प्रकुप्यति तस्य (ii) _____________ सः धरुवं प्रसीदति। यस्य (iii) _____________ अकारण्द्वेषि अस्ति (iv) ______________ तं कथं परितोषयिष्यति ?
उत्तरः
अन्वयः- यः (i) निमित्तम् उद्दिश्य प्रकुप्यति तस्य (ii) अपगमे सः धुवं प्रसीदति। यस्य (iii) मन: अकारणद्वेषि अस्ति (iv) जनः तं कथं परितोषयिष्यति ?
अथवा
मञ्जूषायाः साहाय्येन श्लोकस्य भावार्थे रिक्तस्थानानि पुनः लिखत्-
श्लोकः- आलस्यं हि मनुष्याणां शरीरस्थो महान् रिपुः।
नास्त्युद्यमसमो बन्धुः कृत्वा यं नावसीदति । ।
भावार्थः प्रस्तुत श्लोके (i) _________ महत्वं वर्णयत्। नराणां शरीरे स्थितः (ii) _____________ आलस्यम् अस्ति। आलस्येन समम् कोऽपि अन्यः शत्रुः नास्ति। उद्यमेन सम-बन्धुः नास्ति। श्रमम् कृत्वा नरः (iii) ______________ अपितु प्रसनं भवति अतः आलस्यं परित्यज्य (iv) _____________ क्रियात्। यथा सुप्तस्य सिंहस्य मुखे हिरणाः स्वयं न प्रविशन्ति।
उत्तरः
भावार्थः
भावः प्रस्तुते श्लोकं परिश्रमस्य महत्वं वर्णयत्। नराणां शरीरे स्थितः महान् रिपुः आलस्यम् अस्ति। आलस्येन समं कोऽपि अन्यः शत्रुः नास्ति। उद्ययेन समं -बन्धुः नास्ति । श्रमं कृत्वा नरः नावसीदति अपितु प्रसन्नं भवति अतः आलस्यं परित्यज्य उद्यमं क्रियात्। यथा
सुप्तस्य सिहंस्य मुखे हिरणा स्वयं न प्रविशन्ति।
प्रश्न 17. अधोलिखितानि वाक्यानि घटनाक्रमानुसारेण योजयत- (½ × 8 = 4)
(i) तत्क्षणमेव रक्षापुरुषः तम् अतिथिं चौरोऽयम् इति प्रख्याप्य कारागृहे प्रा्षिपत्।
(ii) तस्यामेव रात्रौ तस्मिन् गृहे कश्चन चौरः गृहाभ्यन्तर प्रविष्टः।
(iii) चौरः एव उच्चैः क्रोशितुमारभत “चौरोऽयं चौरोऽयम्” इति।
(iv) यद्यपि ग्रामस्य आरक्षी एव चौर आसीत्।
(v) तत्र निहितामेकां मज्जूषाम् आदाय पलायितः।
(vi) करुणापरो गृही तस्मै आश्रयं प्रायच्छत्।
(vii) कश्चन निर्धनो जनः भूरि परिश्रम्य किञ्चिद् वित्मुपार्जितवान्।
(viii) निशान्धकारे प्रसृते विजने प्रदेशे पदयात्रा न शुभावहा ।
उत्तरः
(vii) कश्चन निर्धनो जनः भूरि परिश्रम्य किञ्चिद् वित्तमुपार्जितवान्।
(viii) निशान्धकारे प्रसृते विजने प्रदेशे पदयात्रा न शुभावहा ।
(vi) करुणापरो गृही तस्यै आश्रयं प्रायच्छत्।
(ii) तस्यामेव रात्रो तस्मिन् गृहे कश्चन चौरः गृहाभ्यन्तरं प्रविष्टः ।
(v) तत्र निहितामेकां मज्जूषाम् आदाय पलायितः।
(iii) चोरः एव उच्चैः क्रोशितुमारभत “चौरोऽयं चौरोऽयम्” इति।
(iv) यद्यपि ग्रामस्य आर्षी एव चौर आसीत्।
(i) तत्क्षणमेव रक्षापुरुषः तम् अतिथिं चोरोऽयम् इति प्रख्याप्य कारागृहे प्राक्षिपत् ।
प्रश्न 18. अधोलिखितवाक्येषु रेखाङ्कितपदानां प्रसङ्कानुक्मूलम् उचितार्थं चिनुत-(केवलं प्रश्नत्रयम्) (1 × 3 = 3)
(i) सुरभिवचनं श्रुत्वा भृशं विस्मतं जातम्।
(क) अत्यधिकम्
(ख) भूरिशः
(ग) स्नेहभावः
(घ) प्रीतिम्
उत्तरः
(क) अत्यधिकम्
(ii) गावश्च गोभिः तुरगाः तुरदगैः।
(क) अश्वाः
(ख) राजा
(ग) अजाः
(ष) सिंहाः
उत्तरः
(क) अश्वाः
(iii) अलम्-अलम् अतिविकत्थनेन ।
(क) आत्मश्लाघूया
(ख) आत्मशलाघाम्
(ग) आत्मप्रशंसाम्
(घ) आत्मग्लानिः
उत्तरः
(क) आत्मश्लाघूया
(iv) विजने प्रदेशे पदयात्रा न शुभावहा ।
(क) निर्जनप्रदेशे
(ख) हरितप्रदेशे
(ग) रहसम्
(घ) अरण्ये
उत्तरः
(क) निर्जनप्रदेशे